Alai

Iran is ’s werelds 18e meest bevolkte land, en het is een belangrijke speler in zowel het Midden-Oosten als de wereldpolitiek. De meeste berichten over Iran in het nieuws gaan echter over de vele problemen waarmee het land wordt geconfronteerd, zoals het omstreden nucleaire programma, de ondemocratische regering en de scherpe scheiding tussen de seksen.

Maar Iran, of Perzië, zoals het tot 1935 werd genoemd, was ooit het op één na grootste rijk op aarde, in de tweede helft van de 6e eeuw voor Christus, zijn macht had zich uitgebreid van de Indusvallei tot Noord-Griekenland en van Centraal-Azië tot Egypte, en het heeft sinds de oudheid een belangrijke rol gespeeld in de wereld.

De geschiedenis van Iran begint met het Achaemenidische Rijk, dat in de 6e eeuw v. Chr. (ca. 550) begon en duurde tot Alexander de Grote in 330 v. Chr. met zijn legers door Perzië trok. Na de val van dit grote rijk bleef Perzië echter een sterke regionale en wereldmacht, grotendeels vanwege zijn strategische positie langs de handelsroutes die Europa en Azië met elkaar verbonden.

Om die reden neemt Iran nog steeds een invloedrijke positie in op het wereldtoneel, vooral in het Midden-Oosten. Maar om dit land echt te begrijpen, is het belangrijk eerst te kijken naar zijn rol in de antieke wereld. Dit overzicht van de Perzische geschiedenis begint met het lokaliseren van Perzië op een kaart en het bespreken van de oorsprong van de Perzische bevolking, en vervolgens worden enkele van de belangrijkste ontwikkelingen in de Perzische geschiedenis belicht, evenals de rol van het land in het vormgeven van de wereld waarin we vandaag de dag leven.

Waar ligt Perzië?

Perzië was de oude naam voor het gebied dat wij nu kennen als de huidige natie Iran. Het ligt net ten oosten van de Perzische Golf, op een stuk land dat bekend staat als het Iraanse Plateau.

De eerste hoofdstad van Perzië, Pasargadae, die ergens in de 7e eeuw v. Chr. werd gesticht, ligt in de hedendaagse regio Fars, die in het zuidelijk deel van het huidige Iran ligt. Perzië verwijst dus naar het gebied direct rond Pasargadae.

Andere steden, zoals Persepolis (de voormalige hoofdstad van Iran) en Susa, andere Perzische hoofdsteden, werden later gesticht en werden belangrijke politieke en culturele centra binnen Perzië. Deze drie steden zijn op de kaart hieronder met rode sterren aangegeven, te beginnen met Susa in het noorden, dan Persepolis, en dan Pasargadae.

Hoewel Perzië in de oudheid bijna geheel Mesopotamië zou hebben omvat, alsmede delen van het huidige Egypte, Turkije, Griekenland, Armenië, Turkmenistan, en Afghanistan, onder anderen. De kaart hieronder toont de omvang van het Perzische Rijk op zijn hoogtepunt, evenals het gebied rond de hoofdstad die het oorspronkelijke Perzië was.

Perzische Volk

De Perzen zijn een subgroep van de Iraniërs, wat een etnolinguïstische groep is die wordt gebruikt om een breed scala van verschillende mensen te beschrijven die allemaal een of andere variant van de Iraanse taal spraken. Iraniërs begonnen in de regio die nu Iran is te leven, waarschijnlijk in de 10e eeuw v. Chr., en men denkt dat zij de afstammelingen zijn van bepaalde Arische groepen die in Noord-Europa leefden.

De Iraanse taal maakt deel uit van de Indo-Europese taalgroep, die diverse talen zoals Hindi, Spaans, Duits, Frans, Punjab, en vele andere met elkaar verbindt.

Heden ten dage verstaan we onder Perzische mensen degenen die Perzisch spreken, dat vaak Farsi wordt genoemd, en/of die zich identificeren met de Perzische levenswijze. Meer dan de helft van de bevolking van Iran is Perzisch, wat neerkomt op ongeveer 25 miljoen mensen, maar Perzische mensen wonen in heel West-Azië, met name in Afghanistan, Tadzjikistan, Oezbekistan en Azerbeidzjan. In feite kwamen sommige van de meest prominente figuren in de Perzische geschiedenis uit gebieden buiten de regio die bekend staat als Perzië.

LEES MEER: Het Mongoolse Rijk

Het Achaemenidische Rijk

Een van de belangrijkste redenen waarom we Perzië beschouwen als een belangrijk onderdeel van zowel de oude als de moderne geschiedenis, is vanwege het Achaemenidische Rijk, dat de eerste dynastie in Perzië was, en ook degene die Perzië hielp een van de grootste rijken in de geschiedenis te veroveren.

Het Achaemenidische Rijk begon toen koning Cyrus II (de achter-achterkleinzoon van de eerste Perzische koning, Achaemenes), die later bekend zou worden als Cyrus de Grote, de 5e eeuwse Achaemenidische koning van het Perzische Rijk, de verschillende Perzische stammen verenigde die op het Iraanse plateau woonden. Toen hij in 559 v. Chr. tot koning van Perzië werd gekroond, was Cyrus II niet veel meer dan een stamhoofd van het Parsua (Perzische) volk dat in het zuiden van het huidige Iran woonde.

Hij voerde onmiddellijk oorlog tegen de Meden, een etnisch vergelijkbaar volk dat een sterk koninkrijk had opgebouwd in heel Noord- en West-Iran, Turkmenistan en Afghanistan, en zij werden in 550 v. Chr. veroverd. Daarna richtte Cyrus de Grote zijn pijlen onmiddellijk op de andere grote mogendheden in de regio, met name Lydië, dat in het huidige Turkije ligt, en Babylonië, dat het gebied tussen de rivieren Tigris en Eufraat in handen had dat bekend staat als Mesopotamië.

In 547 v. Chr. had Cyrus de Grote deze twee machtige koninkrijken onderworpen, en werden de Perzen de dominante macht in de oude wereld. Cyrus de Grote was anders dan alle andere Perzische keizers, omdat hij genade toonde aan de steden en koninkrijken die hij veroverde. Hij stond erom bekend dat hij het leven van een verslagen koning spaarde, zodat de koning Cyrus de Grote kon begeleiden bij het succesvol regeren over de onderdanen van de gevangenen.

Cyrus de Grote respecteerde de gebruiken en godsdiensten van de landen die hij veroverde. Wat in de bijbel wordt beschreven als het “Edict van Herstel” (Jesaja 45: 1) werd in feite uitgevaardigd door Cyrus de Grote. Zijn zoon, Cambyses II, die in 525 v. Chr. Perzisch koning werd, slaagde erin het Perzische Rijk uit te breiden tot Egypte en Libië, en ook tot delen van Griekenland.

De opkomst van Darius I

Toen Cambyses II in 522 v. Chr. stierf, slechts zeven jaar nadat hij koning was geworden, had hij geen erfgenaam. Er volgde een korte opvolgingscrisis, die resulteerde in de kroning van Darius I, ook wel Darius de Grote genoemd, die verwantschap claimde met Cambyses en de koninklijke lijn via een verre voorvader. Ergens tussen zijn kroning en zijn dood liet Darius de Grote een drietalig monumentaal reliëf achter op de berg Behistun (thans in West-Iran), dat geschreven was in het Elamitisch, Oudperzisch en Babylonisch. De inscriptie begint met een korte autobiografie met inbegrip van zijn voorgeslacht en afstamming. Darius de Grote’s troonsbestijging markeerde om drie redenen een belangrijk moment in de geschiedenis van het Perzische Rijk:

1. Hij luidde het tijdperk in van de Perzische satrapen. Dit waren in wezen regionale gouverneurs die buitengewone macht hadden. Het succes van deze instellingen, samen met de inzet van het Perzische Rijk om wegen aan te leggen en legers op de been te brengen, is er de oorzaak van dat de Perzen zo lang de dominante macht in de regio bleven.
2. De Grieks-Perzische oorlog brak uit. Dit conflict, dat ongeveer 50 jaar duurde, speelde een belangrijke rol in de geschiedenis van het Perzische Rijk, vooral omdat het een einde maakte aan hun pogingen om zich via Griekenland naar het westen uit te breiden.
3. Susa werd de Perzische hoofdstad. Susa lag noordelijker dan Persepolis en Pasargadae en werd gekozen als hoofdstad van het Perzische Rijk omdat het verbonden was met de Koningsweg, ook aangelegd door Darius I, waardoor de Perzische vorst zich gemakkelijker kon verplaatsen en zijn rijk kon besturen.

De Grieks-Perzische oorlog

Toen Darius I in 522 v. Chr. de Perzische koning werd, besteedde hij het grootste deel van zijn tijd aan het consolideren van de verworvenheden van zijn voorgangers. Tegen het einde van de 6e eeuw v. Chr. begon hij echter naar manieren te zoeken om het Perzische Rijk uit te breiden, en Griekenland was een natuurlijk doelwit. De rijke cultuur en het relatieve gebrek aan politieke samenhang maakten het een verleidelijke prijs.

Darius I probeerde de eerste Perzische invasie van Griekenland met de steun van een Griekse tiran, Aristagoras, maar hun aanval mislukte jammerlijk. Aristagoras, bang dat zijn Griekse medeburgers wraak zouden nemen en dat Darius I zou proberen hem te straffen, moedigde de Grieken die in het door Perzië beheerste Turkije woonden aan om tegen Darius I in opstand te komen, wat zij ook deden. Deze opstand, die bekend werd als de Ionische Opstand, vond plaats tussen 499 en 493 v. Chr. en eindigde met de inname door de Grieken van de Perzische regionale hoofdstad Sardis.

Toorts op deze opstand besloot Darius I tot een grootscheepse invasie van Griekenland. Hij stelde een vloot samen van Egyptenaren en Phoeniciërs, en riep zijn legers uit het hele rijk bijeen. Hij stuurde zijn vloot door de Egeïsche Zee in de richting van Athene en Eritrea, en zij bereikten Eritrea en brandden het tot de grond toe af.

Zijn leger werd echter tegengehouden voordat het het vasteland van Griekenland kon bereiken, en het Griekse leger, hoewel in de minderheid, slaagde erin de beslissende Slag bij Marathon in 490 BCE te winnen. Dit maakte een effectief einde aan de Perzische aanval, en deze werd officieel gestaakt toen Darius I in 487 v. Chr. stierf.

De opkomst van Xerxes en de Slag bij Thermopylae

Xerxes is misschien wel een van de bekendste figuren uit de oudheid. Hij was beroemd om zijn voorliefde voor harems, en zijn arrogantie was in het hele land bekend. Xerxes was de “god-koning,” en iedereen die in zijn buurt kwam moest buigen.

Toen Xerxes aan de macht kwam, was hij echter niet bijzonder geïnteresseerd in de verovering van meer grondgebied. Het eerste deel van zijn keizerschap besteedde hij aan het consolideren van zijn rijk. In deze periode was er vaak opstand en dat nam de meeste tijd van een koning in beslag. Maar in 480 v. Chr. was dat veranderd.

Overtuigd door sommige van zijn adviseurs dat Griekenland moest sterven, riep Xerxes een van de grootste legers ooit bijeen. Sommige schattingen spreken van een leger van 180.000 man. Hij stelde ook een vloot samen van Egyptenaren en Feniciërs, met als doel op te marcheren naar Athene en misschien zelfs Sparta, om zo de Grieken volledig onder zijn controle te brengen.

In eerste instantie had hij veel succes. Hij slaagde erin de Thracische kust (het gebied ten noorden van de Egeïsche Zee) te omzeilen en op te rukken naar het Griekse vasteland, iets waartoe Darius I niet in staat was geweest.

Maar belangrijke nederlagen tegen de Spartaanse troepen in de Slag bij Thermopylae (de plot van de film 300), en tegen de Atheense marine bij Plataea en Mycale, maakten voorgoed een einde aan de Perzische invasie. Zie de kaart hieronder voor meer informatie over de Perzische bewegingen in Griekenland onder Xerxes.

Tijdslijn van de Perzische geschiedenis na Xerxes

Na de regering van Xerxes begon het Perzische Rijk aan een periode van relatief verval. Hier is een lijst van de Perzische koningen die na Xerxes kwamen, en een aantal van hun prestaties:

• Artaxerxes I (ca. 467-424 BCE) bleef de Grieken bestrijden tot 450 BCE. De meeste van deze gevechten vonden echter plaats in Egypte, waar de door Atheners geleide Deliaanse Liga opstanden steunde om het Perzische bewind omver te werpen. Hij hielp bij de onderhandelingen over de Vrede van Callias, die een einde maakte aan het half eeuw durende conflict tussen de Grieken en de Perzen.
• Artaxerxes II (ca. 412-358 v. Chr.) nam Perzië over in een periode van grote instabiliteit. Twaalf jaar verliepen tussen de dood van Artaxerxes I en de kroning van Artaxerxes II, en dit vanwege onduidelijkheid over wie de rechtmatige erfgenaam was. Oorlog en rebellie bepaalden deze periode, en het bepaalde ook de regering van Artaxerxes II. Het grootste deel van het Perzische rijk was in gevaar, en hoewel Artaxerxes II erin slaagde de meeste opstanden neer te slaan en de orde te herstellen, verloor hij de controle over Egypte.
• Artaxerxes III (ca. 358-338 v. Chr.) zat de laatste stand van Perzië voor. Hij slaagde erin Egypte weer onder Perzisch bestuur te brengen, en hij behaalde ook overwinningen in Klein-Azië (het huidige Turkije), waardoor hij de controle over de regio veiligstelde. Hij werd echter gedwongen een verdrag met de Grieken te erkennen dat hun soevereiniteit beschermde, en dit zou de weg bereiden voor de uiteindelijke ondergang van Perzië.
• Artaxerxes IV, Darius III, en Artaxerxes V (ca. 338-330 BCE) waren de laatste drie koningen van het Achaemenidische Rijk, en zij regeerden over intense onrust. Artaxerxes IV was slechts twee jaar koning voordat hij in de strijd sneuvelde. Zijn voorganger, Darius III, hield het slechts 6 jaar vol voordat hij werd gedood door Artaxerxes V, ook bekend als Bessus. Darius III stond ooit tegenover ene Alexander III van Macedonië in de slag bij Gaugamela, waar hij jammerlijk faalde. Artaxerxes V werd een jaar later gedood door Alexander III, ook bekend als Alexander de Grote, die de Perzen onderwierp aan de Grieken en een eind maakte aan dit hoofdstuk van de Perzische geschiedenis.

Perzische Religie: Zoroastrisme

Heden ten dage is de voornaamste godsdienst in Iran de Islam, in het bijzonder de Shi’a Islam. Dit was echter niet altijd het geval. Gedurende het grootste deel van de Perzische geschiedenis was de belangrijkste godsdienst het Zoroastrisme, dat wordt beschouwd als ’s werelds eerste monotheïstische godsdienst.

Het is genoemd naar Zoroaster, een profeet die vanaf de 10e eeuw v. Chr. zijn geloof begon te verspreiden. Tegen de tijd van het Achaemenidische Rijk was het Zoroastrisme diep geworteld in de Perzische cultuur, en onder Artaxerxes II (ca. 412 v. Chr.) werd het de officiële godsdienst van het rijk.

De wortels van het Zoroastrisme kunnen worden herleid tot de oude heidense godsdiensten van het Arische volk, maar veel van de centrale leerstellingen zijn vergelijkbaar met die van de belangrijkste monotheïstische godsdiensten van vandaag.

Zoroastrisme is bijvoorbeeld gericht op het concept van dualiteit, wat betekent dat het de wereld ziet als opgesloten in een strijd tussen goed en kwaad, en dat het einde der tijden zal komen met de uiteindelijke triomf van het goede.

De belangrijkste god in het Zoroastrisme is Ahura Mazda, wat vertaald kan worden als “Wijze Heer”. Men gelooft dat hij zich manifesteert door middel van goddelijke entiteiten, die vergelijkbaar zijn met heiligen in het christendom. Ahura Mazda heeft geen kwaad in zich, en zijn voornaamste taak is de mensheid te helpen de krachten van het kwaad te overwinnen.

In het algemeen heeft het Zoroastrisme drie centrale leerstellingen:

1. Humata, Hukhta, Huvarshta, wat zich vertaalt in Goede Gedachten, Goede Woorden, Goede Daden
2. Er is maar één pad, het pad van de Waarheid
3. Doe het juiste, omdat het juist is, en dan zul je later beloningen zien

Na de opkomst van de islam werd het Zoroastrisme onderdrukt en slonken de volgelingen. Vandaag de dag zijn er naar schatting nog zo’n 200.000 Zoroastriërs, voornamelijk in Iran en India.

In de populaire cultuur heeft het Zoroastrisme verschillende verschijningen gemaakt. Het boek van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche, Aldus sprak Zarathustra, leunt zwaar op het geloof, en meer recent, Freddie Mercury, de leider zanger van de rock band Queen, groeide op in een huis van praktiserende Zoroastrians.

Het Perzische Rijk Na de Achaemeniden: De Parthische en Sassanidische dynastieën

Na de val van de Achaemenidische dynastie raakten de Perzen op de achtergrond van de oude geschiedenis. Zij werden een deel van het rijk van Alexander de Grote. Alexander de Grote zag zijn veldtocht tegen het Achaemenidische Rijk als een patriottische vergelding voor de mislukte invasie van Perzië op het Griekse vasteland een eeuw eerder. Tijdens het verblijf van Alexander de Grote in Persepolis ontstond een grote brand die volgens sommige historici een teken van wraak was voor de brand die de Perzen een eeuw eerder hadden gesticht op de Akropolis in Athene. Alexander’s invloed in Perzië viel in 240 v. Chr. en de Perzen werden vazallen van het Seleucidische Rijk. .

Dit duurde echter niet lang, en de Perzen werden weer autonoom onder de koninklijke familie van de Parthen, die hun hoofdstad in het noordoosten van Iran plaatsten.

Zij slaagden erin bescheiden terreinwinst te boeken, maar hun voornaamste wapenfeit was het onder Perzische controle brengen van Persepolis, Pasargadae, en Susa (de Perzische hoofdstad onder Darius I). De Parthen waren echter tijdgenoten van de Romeinen, en dit belemmerde hun vermogen om hun invloed uit te breiden.

De Parthen regeerden gedurende een periode van 400 jaar, waarna zij plaats maakten voor de Sassaniden, die in ca. 224 n.Chr. aan de macht kwamen. De val van Rome betekende dat er grondgebied te winnen viel, en de Sassaniden vochten veelvuldig met het Oost-Romeinse rijk, dat uiteindelijk het Byzantijnse Rijk werd.

Op een gegeven moment belegerden zij Constantinopel en annexeerden Byzantijns grondgebied, hoewel het onduidelijk is in hoeverre zij in staat waren dit land daadwerkelijk te controleren. Desondanks slaagden de Sassaniden erin het Perzische rijk aanzienlijk uit te breiden. De kaart hieronder toont de omvang van hun keizerlijke expansie.

Perzische cultuur tijdens de Sassanidische dynastie

Het belangrijkste dat uit deze twee perioden in de Perzische geschiedenis voortkwam, was misschien wel dat Perzië zich vestigde als een cultureel centrum van de antieke wereld. Dit is voor een groot deel te danken aan zijn geografie, waardoor het kon dienen als een belangrijk handelspunt tussen Europa en Azië.

Tijdens deze periode werden Perzische schilderijen, beeldhouwwerken en decoratieve textielen (tapijten en wandtapijten) in de hele wereld gewilde handelswaar, en dit stimuleerde de groei van deze industrieën.

Velen van ons zijn zich bewust van het prestige van Perzische tapijten. Velen beweren ook dat de kunst die voortkwam uit de Sassanidische dynastie een voorloper was van de islamitische kunst, die een van de meest invloedrijke artistieke tradities in de hele wereld zou worden.

De Safavid Dynastie

Na de val van de Sassanidische dynastie in ca. 651 CE, werden de Perzen een deel van de Moslim wereld. Hun godsdienst, het Zoroastrisme, werd onderdrukt en zij werden gedwongen het Moslimkalifaat te erkennen dat werd geïnstalleerd om Perzië te regeren. Het Arabische rijk zou uiteindelijk vallen, maar de Islam blijft de dominante godsdienst in de regio tot op de dag van vandaag.

De Perzen kregen in 1501 met de opkomst van de Safavidische dynastie de controle over hun grondgebied terug. Hun belangrijkste wapenfeit in deze periode was de versterking van de Perzische grens met het Ottomaanse Rijk, waardoor het grondgebied dat nu Iran is, veilig werd gesteld.

De Safavid dynastie was, samen met de Ottomanen en de Mughals in India, een van de buskruit rijken. Hun beheersing van deze technologie hielp hen een dominante macht in de regio te worden en te blijven.

De Qajar-dynastie

De Safavid-dynastie duurde tot 1736, toen de Russen en Ottomanen de handen ineen sloegen om de Perzen ten val te brengen en hun grondgebied op te delen. Op dat moment begonnen ook de Verenigde Oost-Indische Compagnie en de Britse marine zich met het gebied te bemoeien, waardoor de macht van de Perzen afnam en het land ineenstortte.

Het lukte de Perzen echter om terug te veren en de soevereiniteit over hun eigen gebied op te eisen onder de Qajar-dynastie, die in 1789 aan de macht kwam. De Qajar-familie hielp bij het creëren van de grenzen van Iran zoals we die vandaag de dag zien, en zij voerde ook een beleid dat leidde tot de modernisering en industrialisatie van Iran.

Maar zij werden zwaar bekritiseerd vanwege hun toegeving aan buitenlandse mogendheden, vooral de Britten en de Russen, en er wordt wel beweerd dat veel van de anti-westerse gevoelens in Iran hun oorsprong vinden in dit moment in de geschiedenis. Het grootste deel van de handel van Iran werd gecontroleerd door iemand anders dan Iran, en dit beperkte hun vermogen om hun invloed uit te breiden aanzienlijk.

De Qajar-familie bestaat nog steeds, maar heeft geen macht meer. Zij werden in de jaren 1920 gedwongen zich om te vormen tot een constitutionele monarchie, die standhield tot de democratie werd ingevoerd tijdens de Iraanse Revolutie van 1977.

Wanneer werd Perzië Iran?

Perzië werd Iran in 1935 toen de regering van Perzië aan alle andere landen vroeg om de naam Iran te gaan gebruiken, het woord voor Perzië in de Perzische taal. Aangenomen wordt dat dit het gevolg was van Iraanse banden met nazi-Duitsland, die deze nationalistischer naam zouden hebben gesteund dan een naam die technisch gezien buitenlands was.

Conclusie

De Perzische geschiedenis is lang en complex. Er bestaat echter geen twijfel over dat de Perzen een van de grote verhalen van de mensheid zijn. Zij zijn in de 7e eeuw v. Chr. uit het niets opgeklommen om een van de grootste rijken ter wereld te besturen, en zij hebben tot op de dag van vandaag weten te overleven als de moderne natie Iran. Het land is nog steeds een regionale macht in het huidige Midden-Oosten en Centraal-Azië. Alleen de tijd zal leren wat de Perzen nog aan de wereldgeschiedenis hebben toe te voegen.

The Crimean Khanate and the Great Power Struggle for the Ukraine in the 17th Century

The Sack of Constantinople

Bibliography

Amanat, Abbas. Draaipunt van het Universum: Nasir al-Din Sjah Qajar en de Iraanse monarchie, 1831-1896. Univ of California Press, 1997.

Bower, Virgina, et al. Decorative Arts, Part II: Far Eastern Ceramics and Paintings, Persian and Indian Rugs and Carpets. National Gallery of Art, Washington, 1998

Bury, J.B; Cook, S.A.; Adcock, F.E. The Persian Empire and the West in: The Cambridge Ancient History Vol. IV. Cambridge University Press, 1930

Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press.

Frye, Richard N. The Sassanians. Cambridge Ancient History Vol. 122 . Cambridge Univesity Press, 2005.

Kuhrt, Amélie. Het Perzische Rijk: A Corpus of Sources from the Achaemenid Period. Routledge, 2013.

Nicolle, David; McBride, Angus. Sassanische legers: The Iranian Empire Early 3rd to mid-7th centuries AD. Montvert Publications, 1996.

Olmstead, Albert Ten Eyck. Geschiedenis van het Perzische Rijk. Vol. 108. Chicago: University of Chicago Press, 1948.

Wiesehofer, Josef. Het oude Perzië. IB Tauris, 2001.