We denken meestal aan inheemse talen in de context van kolonisatie – talen die werden gebruikt door mensen die oorspronkelijk gebieden bewoonden die later werden gekoloniseerd. Dit zijn de talen die de VN in gedachten had toen zij haar grote bezorgdheid uitsprak over het grote aantal bedreigde inheemse talen. En terecht. Meer dan 2.400 van de ongeveer 7.000 talen die vandaag de dag over de hele wereld worden gesproken, worden met uitsterven bedreigd en de meeste daarvan zijn inheemse talen in de bovengenoemde betekenis.
Het is dan ook een goede zaak dat 2019 het Internationaal Jaar van de Inheemse Talen is, samen met de bewustwording die dit met zich mee zal brengen, aangezien inheemse gemeenschappen die deze talen spreken vaak gemarginaliseerd en achtergesteld worden. Maar er zijn andere gemeenschappen die inheemse talen spreken die misschien nog steeds niet veel aandacht krijgen: dove gemeenschappen over de hele wereld die gebarentalen gebruiken.
Taalkundige diversiteit
Gebarentalen zijn volwaardige, complexe, natuurlijke talen, met een eigen grammatica, woordenschat, en dialecten. Er zijn momenteel meer dan 140 levende gebarentalen in de wereld geregistreerd.
Deze gebarentalen hebben zich op natuurlijke wijze ontwikkeld, net als gesproken talen. Er is geen “universele” gebarentaal die door alle dovengemeenschappen over de hele wereld wordt begrepen. Britse gebarentaal en Amerikaanse gebarentaal zijn bijvoorbeeld totaal ongerelateerde talen; sprekers van deze twee talen kunnen elkaar niet begrijpen zonder de hulp van een tolk.
Over het geheel genomen zijn inheemse volkeren en hun talen de drijvende kracht achter een groot deel van de culturele en linguïstische diversiteit in de wereld, en gebarentalen maken daar slechts een klein deel van uit. Maar de bijzondere verscheidenheid die gebarentalen vertonen, draagt enorm bij tot ons begrip van wat taal is.
Talen in gebarentaal worden net als gesproken talen verworven en verwerkt in de hersenen, en vervullen dezelfde communicatieve functies. Toch doen ze dat op heel andere manieren. Gebarentalen en tactiele gebarentalen hebben ons geleerd dat ons taalvermogen onafhankelijk is van welk medium dan ook.
Elk deel van ons bovenlichaam kan betrokken zijn bij de taalproductie en kan grammatica dragen, zoals in de Amerikaanse gebarentaal, waar gezichtsuitdrukkingen grammaticale functies hebben. Wij kunnen talen niet alleen door horen begrijpen, maar ook door zien en aanraken. Dit besef heeft sterk bijgedragen tot ons begrip van het taalvermogen van de mens.
Inheemse gebarentalen
Britse gebarentaal is een van de 11 inheemse talen in het Verenigd Koninkrijk. Het gebruik van gebarentaal in het Verenigd Koninkrijk gaat ten minste terug tot de 17e eeuw. Het parochieregister van St Martin’s Parish in Leicestershire vermeldt dat Thomas Tillsye, die doof was, in 1575 tijdens zijn huwelijksceremonie gebaren gebruikte “for the expression of his minde instead of words”.
In zijn verslag van de grote brand van Londen in 1666 vermeldt de beroemde dagboekschrijver Samuel Pepys een van de informanten van Sir George Downing, een dove jongen, die het nieuws over de brand vertelde met gebaren: “En hij maakte vreemde tekens van het vuur … en vele dingen begrepen zij, maar ik kon het niet.”
Talen voor gebaren ontwikkelen zich op natuurlijke wijze wanneer een gemeenschap voldoende dove leden heeft. Soms gebeurt dit door een hoge incidentie van doofheid in een bepaalde regio, zoals in het geval van Martha’s Vineyard Sign Language (nu uitgestorven) in de VS, Al-Sayyid Bedouin Sign Language in Israël, Ban Khor Sign Language in Thailand, Yucatec Mayan Sign Language in Mexico, en Kata Kolok in Indonesië. Dit zijn voorbeelden van dorpsgebarentalen, en ze kunnen ons veel leren over inclusie: dove gemeenschapsleden zijn goed geïntegreerd in de gemeenschap omdat iedereen, doof en horend, de gebarentaal gebruikt.
Andere gebarentalen zijn ontstaan wanneer dove kinderen samenkomen in onderwijsomgevingen, zoals residentiële scholen. Toen bijvoorbeeld dove kinderen uit alle delen van Nicaragua voor het eerst samenkwamen op dovenscholen in het begin van de jaren tachtig, mislukten pogingen om hen Spaans te leren. In plaats daarvan creëerden zij een nieuwe gebarentaal, die nu bekend staat als Nicaraguaanse Gebarentaal. Ook de Britse Gebarentaal werd van oudsher geleerd op residentiële dovenscholen, vaak in het geheim in slaapzalen omdat kinderen gestraft zouden worden als ze betrapt zouden worden op het gebarentaal op school.
Dove kinderen
De dovengemeenschappen over de hele wereld worden geconfronteerd met veel vergelijkbare uitdagingen als de inheemse volkeren over de hele wereld. Net als inheemse volkeren zijn doven vaak politiek en sociaal geïsoleerd, hebben ze minder kansen op het gebied van onderwijs en werk, en hebben ze beperkte toegang tot informatie en openbare diensten.
Hoewel alle inheemse talen onmisbaar zijn voor de gemeenschappen die ze gebruiken, is dit nog meer het geval voor gebarentalen. Doven kunnen niet horen en hebben dus niet gemakkelijk toegang tot de spreektaal van de meerderheid. Dit heeft verstrekkende gevolgen voor de taalverwerving.
Dove kinderen kunnen geen gesproken talen leren totdat zij oud genoeg zijn om te leren lezen, schrijven, liplezen en eventueel spreken. In termen van taalverwerving is dit veel te laat – de eerste weken, maanden en jaren tellen – en bovendien uiterst moeilijk en frustrerend voor kinderen. Dove baby’s, peuters en jonge kinderen die niet vroeg in hun leven aan een gebarentaal worden blootgesteld, lopen dus het risico om een taalachterstand op te lopen – ze kunnen hun hele leven worstelen met taalvaardigheid en cognitieve problemen die verband houden met het leren van taal.
Dit geldt ook voor kinderen met cochleaire implantaten omdat het succes van cochleaire implantaten sterk varieert. Vroege blootstelling aan een gebarentaal stelt dove kinderen niet alleen in staat tweetalig en mogelijk bicultureel op te groeien, maar geeft hen ook de instrumenten die nodig zijn om later de gesproken meerderheidstaal te leren. Dove kinderen met goede gebarentaalvaardigheden produceren en begrijpen de gesproken taal om hen heen doorgaans beter dan dove kinderen die geen gebarentaal gebruiken.
Dus terwijl we in 2019 inheemse talen, culturen en volkeren vieren en promoten, laten we de gebarentalen en de unieke bijdragen die zij ook leveren aan hun gebruikers en gemeenschappen, niet vergeten.