Alai

Hagedis Fossiel bereik: Jura – Recent
“Lacertilia”, uit Ernst Haeckels Kunstvormen der Natuur, 1904
Wetenschappelijke classificatie
Koninkrijk: Dieria Phylum: Chordata Superclass: Tetrapoda Class: Sauropsida Order: Squamata Suborde: Lacertilia* Günther, 1867
Families
Veel, zie tekst.

Hagedis is een van de talrijke reptielen van de onderorde Sauria (of Lacertilia) van de orde Squamata. Hagedissen onderscheiden zich van slangen – die ook tot de orde Squamata behoren, maar in de suborde Serpentes worden ondergebracht – door de aanwezigheid van poten, hoewel sommige hagedissen pootloos zijn. Hagedissen onderscheiden zich ook van slangen door het hebben van uitwendige ooropeningen en meestal beweegbare oogleden.

Hagedissen komen voor in alle continenten behalve Antarctica, met één soort die zelfs in de poolcirkel voorkomt. Hagedissen komen echter het meest voor in tropische gebieden. Enkele bekende soorten hagedissen zijn leguanen, skinken, gekko’s, kameleons, gilamonsters, en gehoornde padden.

Hagedissen bevorderen niet alleen hun eigen voortbestaan en voortplanting, maar bieden ook belangrijke voordelen aan de mens. In het bijzonder zijn ze belangrijke predatoren van schadelijke soorten, zoals insecten en knaagdieren. Sommige, zoals de leguanen in Midden-Amerika, worden als voedsel gegeten, terwijl een aantal soorten als huisdier wordt gehouden. Bovendien dragen zij bij tot het natuurgenot van de mens, zoals het zien van de kleurverandering bij een kameleon of de iriserende kleur bij een skink. Zeer weinig hagedissen zijn schadelijk voor de mens.

Beschrijving

De orde Squamata bestaat uit hagedissen (suborde Squamata) en slangen (suborde Serpentes). Leden van deze reptielenorde onderscheiden zich door het hebben van een onderkaak die niet direct aan de schedel is vastgehecht, schubben, en de aanwezigheid van gepaarde voortplantingsorganen in het mannetje (Towle 1989).

Hagedissen hebben minder flexibele kaken dan slangen, meestal beweegbare oogleden (hoewel zie gekko’s), uitwendige ooropeningen (hoewel zie kameleons), en de meeste hebben vier goed ontwikkelde ledematen, vaak met vijf tenen aan elke voet. De hagedissen hebben een integumentarium dat bestaat uit schubben, met een schedel die bestaat uit viervoetige beenderen. Sommige hagedissoorten, waaronder de glashagedis en de beenloze hagedis, hebben geen functionele poten, hoewel er enkele rudimentaire structuren zijn. Zij onderscheiden zich van echte slangen door de aanwezigheid van oogleden en oren en een staart die soms kan afbreken als een fysiek verdedigingsmechanisme. Hagedissen hebben meestal een staart die langer is dan het lichaam en, zoals slangen, een chemosensorisch orgaan in de mond.

Hagedissen omvatten 40 families en ongeveer 3.000 soorten, en bieden een enorme variëteit in kleur, uiterlijk en grootte. Door hun gladde, glanzende uiterlijk kunnen hagedissen slijmerig of glibberig lijken; hun huid is in werkelijkheid zeer droog door een gebrek aan poriën om smeermiddelen uit te scheiden. Hagedissen van de superfamilie Scincomorpha bijvoorbeeld, waartoe de skinken behoren (zoals de blauwstaartskink), hebben vaak glanzende, iriserende schubben die vochtig lijken. Zoals alle andere hagedissen hebben zij een droge huid en vermijden zij over het algemeen water. Alle hagedissen kunnen zwemmen indien nodig en enkele (zoals de nijlvaraan) voelen zich heel goed in een waterige omgeving.

De meeste hagedissen zijn carnivoor, maar jagen op insecten of kleine dieren, zoals knaagdieren. Sommige eten echter planten of zijn omnivoor.

De meeste hagedissen zijn eierleggend (leggen eieren, de meeste begraven in de grond, maar sommige komen uit als ze worden gelegd), hoewel een paar soorten levendbarend zijn (levend geboren), waarbij de bevruchting intern is. Vele zijn ook in staat tot regeneratie van verloren ledematen of staarten.

Vele hagedissen kunnen van kleur veranderen als reactie op hun omgeving of in tijden van stress. Het bekendste voorbeeld is de kameleon, maar subtielere kleurveranderingen komen ook bij andere hagedissoorten voor (met name bij de anole, ook bekend als de “huiskameleon” of “kameleon”). Anolis carolinensis, een gewone hagedis van Noord-Amerika, kan van kleur veranderen en wordt vaak een kameleon genoemd, maar echte kameleons zijn beperkt tot Afrika en Madagaskar.

De volwassen lengte van soorten binnen de orde varieert van enkele centimeters (sommige Caribische gekko’s) tot bijna drie meter (komodovaranen). De Jaragua Sphaero of dwerggekko, die voorkomt op het eiland Hispaniola in het Caribisch gebied, meet slechts 1,6 centimeter in lengte en wordt beschouwd als het kleinste reptiel ter wereld (BBC 2001). Leguanen kunnen een meter lang worden (Towle 1989). De Komodovaraan kan een gewicht van 140 kilogram bereiken.

Monitors (zoals de Komodovaraan) zijn vergelijkbaar met slangen in die zin dat ze diep gevorkte tongen hebben die als zintuigen dienen, en grote prooien in hun geheel verorberen (Towle 1989).

Dieet en gif

Een keizerplatte hagedis

Als groep voeden hagedissen zich met een grote verscheidenheid aan voedsel, waaronder vruchten en vegetatie, insecten, kleine viervoeters, aas, en zelfs (in het geval van grote roofhagedissen) grote prooien, zoals herten.

Tot voor kort dacht men dat slechts twee hagedissoorten giftig waren: de Mexicaanse korsthagedis en het verwante Gilamonster, die beide in Noord-Mexico en het zuidwesten van de Verenigde Staten leven. Onderzoek aan de Universiteit van Melbourne, Australië, en de Pennsylvania State University heeft echter aangetoond dat in feite vele hagedissen van de leguanen- en varanenfamilies gifproducerende klieren hebben. Deze vormen doorgaans weinig gevaar voor de mens, omdat het gif langzaam wordt binnengebracht door kauwen, en niet door onderhuidse injectie zoals bij gifslangen het geval is. Negen gifstoffen waarvan men vroeger dacht dat ze alleen bij slangen voorkwamen, zijn ontdekt, evenals een aantal chemische stoffen die voorheen niet werden gezien. Vóór deze ontdekking werd aangenomen dat zwellingen en bloedingen bij hagedissenbeten het gevolg waren van bacteriële infecties, maar nu is bekend dat zij het gevolg zijn van gifinjectie. Deze bevindingen hebben een herevaluatie veroorzaakt van het classificatiesysteem voor hagedissensoorten om een gifclade te vormen en kunnen leiden tot radicale veranderingen in de opvattingen over de evolutie van hagedis, slang en gif (Young 2005).

Relatie tot de mens

Baardagaam die als huisdier wordt gehouden.

De meeste hagedissensoorten zijn ongevaarlijk voor de mens. De meeste soorten die inheems zijn in Noord-Amerika, bijvoorbeeld, zijn niet eens in staat om bloed te zuigen met hun beten. Alleen de allergrootste soorten hagedissen vormen een levensbedreiging; van de Komodovaraan bijvoorbeeld is bekend dat hij mensen en hun vee aanvalt en doodt. Het gif van het gilamonster en de parelhagedis is niet dodelijk, maar zij kunnen door hun krachtige kaken wel uiterst pijnlijke beten toebrengen.

De voornaamste invloed van hagedissen op de mens is positief. Ze zijn belangrijke predatoren van plaagdiersoorten. Bovendien zijn talrijke soorten prominent aanwezig in de huisdierenhandel, worden sommige als voedsel gegeten (bijvoorbeeld leguanen in Centraal-Amerika), en speelt de hagedissensymboliek een belangrijke, zij het zelden overheersende rol in sommige culturen (bijvoorbeeld Tarrotarro in de Australische mythologie).

Soorten hagedissen die als huisdier worden verkocht zijn onder meer leguanen, baardagamen, luipaardgekko’s, tegu’s, en varanen. Over het algemeen vergen hagedissen meer onderhoud dan andere exotische huisdieren.

Classificatie

Coachella Valley Franje-teenhagedis, Uma inornata

Gepluimde Basilisk, Basiliscus plumifrons

Zebra-tailed Lizard, Callisaurus draconoides

Gila monster, Heloderma s. suspectum

Groene boomvaraan, Varanus prasinus

Suborde Lacertilia (Sauria) -. (Hagedissen)

• †Familie Bavarisauridae
• †Familie Eichstaettisauridae
• Infra-orde Iguania
  • †Familie Arretosauridae
  • †Familie Euposauridae
  • Familie Corytophanidae (kaskophagedissen)
  • Familie Iguanidae (leguanen en stekelstaartleguanen)
  • Familie Phrynosomatidae (oorloze, stekelige, boom, zijde-gevlekte en gehoornde hagedissen)
  • Familie Polychrotidae (anolissen)
    • Familie Leiosauridae (zie Polychrotinae)
  • Familie Tropiduridae (neotropische bodemhagedissen)
    • Familie Liolaemidae (zie Tropidurinae)
    • Familie Leiocephalidae (zie Tropidurinae)
  • Familie Crotaphytidae (gekraagde en luipaardhagedissen)
  • Familie Opluridae (Madagaskar-leguanen)
  • Familie Hoplocercidae (boshagedissen, clubtails)
  • †Familie Priscagamidae
  • †Familie Isodontosauridae
  • Familie Agamidae (agamen)
  • Familie Chamaeleonidae (kameleons)
• Infra-orde Gekkota
  • Familie Gekkonidae (gekko’s)
  • Familie Pygopodidae (pootloze hagedissen)
  • Familie Dibamidae (blinde hagedissen)
• Infraorde Scincomorpha
  • †Familie Paramacellodidae
  • †Familie Slavoiidae
  • Familie Scincidae (skinken)
  • Familie Cordylidae (stekelstaarthagedissen hagedissen)
  • Familie Gerrhosauridae (gedekte hagedissen)
  • Familie Xantusiidae (nachthagedissen)
  • Familie Lacertidae (muurhagedissen of echte hagedissen)
  • †Familie Mongolochamopidae
  • †Familie Adamisauridae
  • Familie Teiidae (tegu’s en zweepstaarten)
  • Familie Gymnophthalmidae (brilhagedissen)
• Infra-orde Diploglossa
  • Familie Anguidae (glashagedissen)
  • Familie Anniellidae (Amerikaanse beenloze hagedissen)
  • Familie Xenosauridae (knobbel-geschubde hagedissen)
• Infra-orde Platynota (Varanoidea)
  • Familie Varanidae (varanen)
  • Familie Lanthanotidae (oorloze varanen)
  • Familie Lanthanotidae (oorloze hagedissen)
  • Familie Helodermatidae (gilamonsters)
  • †Familie Mosasauridae (zeehagedissen)

• British Broadcasting Corporation. 2001. Kleine gekko is de kleinste ter wereld. BBC News. Op 10 augustus 2007 ontleend.

• Towle, A. 1989. Moderne biologie. Austin, TX: Holt, Rinehart, and Winston. ISBN 0030139198.

• Young, E. 2005. Het giftige geheim van hagedissen wordt onthuld. New Scientist. Opgehaald op 2 juni 2007.