Tijdens de kersttijd is het gebruikelijk om een kerststal te zien: een kleine kribbe met het kindje Jezus en zijn familie, herders, de drie wijzen die Jezus na zijn geboorte zouden hebben bezocht en verschillende dieren van het boerenerf.
Men kan zich afvragen wat de oorsprong van deze traditie is.
Bijbelse beschrijving
De vroegste bijbelse beschrijvingen, het Evangelie van Matteüs en het Evangelie van Lucas, geschreven tussen 80 en 100 na Christus, geven details over Jezus’ geboorte, waaronder dat hij in Bethlehem werd geboren tijdens het bewind van koning Herodes.
Het Evangelie van Lucas zegt dat toen de herders naar Bethlehem gingen, zij “Maria en Jozef vonden, en de baby, die in de kribbe lag.” Matteüs vertelt het verhaal van de drie wijzen, of Magiërs, die “neervielen” in aanbidding en geschenken aanboden van goud, wierook en mirre.
Maar zoals mijn onderzoek naar de relatie tussen het Nieuwe Testament en de ontwikkeling van populaire christelijke tradities laat zien, wordt in de vroegste bijbelse beschrijvingen geen melding gemaakt van de aanwezigheid van dieren. Dieren beginnen voor het eerst op te duiken in religieuze teksten rond de zevende eeuw.
Een reeks van vroegchristelijke verhalen die de populaire religieuze devotie informeerden, waaronder wat bekend staat als het Evangelie van Matteüs, trachtte de kloof te dichten tussen de kindertijd van Christus en het begin van zijn openbare bediening. Deze tekst was de eerste die melding maakte van de aanwezigheid van dieren bij Jezus’ geboorte. Het beschrijft hoe de “meest gezegende Maria uit de grot kwam en een stal binnenging en het kind in de stal legde, en de os en de ezel aanbaden Hem”.
Deze beschrijving, vervolgens geciteerd in verschillende middeleeuwse christelijke teksten, creëerde het tegenwoordig populaire kerstverhaal.
Begin van kerststallen
Maar de kerststal die nu overal ter wereld op pleinen en in kerken wordt nagebouwd, werd oorspronkelijk bedacht door Franciscus van Assisi.
Veel van wat geleerden over Franciscus weten, komt uit “Het leven van Franciscus”, geschreven door de 13de-eeuwse theoloog en filosoof Sint-Bonaventura.
Franciscus werd geboren in een koopmansfamilie in de Umbrische stad Assisi, in het huidige Italië, rond 1181. Maar Franciscus verwierp al vroeg in zijn leven de rijkdom van zijn familie en wierp zijn gewaden af op het openbare plein.
In 1209 stichtte hij de bedelorde van de Franciscanen, een religieuze groep die zich toelegde op werken van liefdadigheid. Vandaag de dag bedienen de Franciscanen de materiële en geestelijke noden van de armen en sociaal gemarginaliseerden.
Volgens Bonaventura vroeg Franciscus in 1223 toestemming aan paus Honorius III om iets te doen “voor het aanwakkeren van de devotie” voor de geboorte van Christus. Als onderdeel van zijn voorbereidingen maakte Franciscus “een kribbe klaar, en hooide, samen met een os en een ezel,” in het kleine Italiaanse stadje Greccio.
Een getuige, onder de menigte die zich voor deze gebeurtenis verzamelde, meldde dat Franciscus een gebeeldhouwde pop bij zich had, die tranen van vreugde huilde en “uit zijn slaap gewekt scheen te zijn toen de gezegende Vader Franciscus hem in beide armen omhelsde.”
Dit wonder van de huilende pop ontroerde allen die aanwezig waren, schrijft Bonaventura. Maar Franciscus liet ook een ander wonder gebeuren: Het hooi waarin het kind lag, genas zieke dieren en beschermde mensen tegen ziekten.
Nativiteitsbeeldspraak in de kunst
Het Geboorteverhaal bleef zich uitbreiden binnen de christelijke devotiecultuur tot ver na Franciscus’ dood. In 1291 gaf paus Nicolaas IV, de eerste franciscaanse paus, opdracht een permanente kerststal op te richten in de Santa Maria Maggiore, de grootste kerk in Rome die aan de Maagd Maria was gewijd.
Natuurlijke voorstellingen domineerden de kunst van de Renaissance.
De eerste levende kerststal – beroemd geworden door de Italiaanse Renaissanceschilder Giotto di Bondone in de Arenakapel van Padua, Italië – luidde een nieuwe traditie in van het ensceneren van de geboorte van Christus.
In de tondo, een cirkelvormig schilderij van de Aanbidding der Wijzen door de 15e-eeuwse schilders Fra Angelico en Filippo Lippi, zijn niet alleen schapen, een ezel, een koe en een os te zien, er is zelfs een kleurrijke pauw die over de top van de kribbe gluurt om een glimp van Jezus op te vangen.
Politieke wending van kerststallen
Na de geboorte van Jezus beval koning Herodes, die het gevoel had dat zijn macht door Jezus werd bedreigd, alle jongetjes onder de twee jaar te executeren. Jezus, Maria en Jozef werden gedwongen naar Egypte te vluchten.
In een erkenning dat Jezus, Maria en Jozef zelf vluchtelingen waren, hebben sommige kerken de laatste jaren hun kerststal gebruikt als een vorm van politiek activisme om te wijzen op de behoefte aan rechtvaardigheid voor immigranten. Specifiek hebben deze “protest kerststallen” kritiek geuit op de 2018 executive order van president Donald Trump over de scheiding van gezinnen aan de grens tussen de VS en Mexico.
In 2018 bijvoorbeeld plaatste een kerk in Dedham, Massachusetts, baby Jezus, die immigrantenkinderen vertegenwoordigt, in een kooi. Dit jaar, in Claremont United Methodist Church in Californië, zijn Maria, Jozef en het kindje Jezus allemaal in afzonderlijke kooien met prikkeldraad geplaatst in hun outdoor kerststal.
Deze opstellingen, die de aandacht vestigen op de benarde situatie van immigranten en asielzoekers, brengen de christelijke traditie in de 21e eeuw.