Wanneer een band die je ooit dood vreesde uit het niets terugkeert met een van hun beste albums, voelt dat een beetje als een wederopstanding. Radiohead-fans over de hele wereld genoten dan ook van een collectieve roes van euforie in de vroege ochtenduren van 10 oktober 2007, toen de band downloads verstuurde van hun eerste album in meer dan vier jaar. Toen In Rainbows in de inbox belandde van iedereen die het had voorbesteld – voor een prijs naar keuze van de koper, in een ietwat revolutionair blijk van goodwill van Radiohead’s kant – beleefden degenen onder ons die opbleven het album voor het eerst samen, chattend en sms’end en commentaar gevend onze weg door de tracklist in het midden van de nacht. Toen ik voor het eerst toegang kreeg tot de muziek in die voordonkere uren na terugkeer van een concert buiten de stad, kon ik nauwelijks geloven dat het echt was.
In Rainbows was een verrassing in meerdere opzichten, en veel daarvan hadden niets te maken met de geluiden die erin stonden. Na een korte onderbreking, enkele publieke strubbelingen om hun weg vooruit te vinden in de studio, en een bloei van zijprojecten die suggereerden dat de band kaput zou kunnen zijn, was de grootste verrassing dat er überhaupt een nieuw Radiohead-album bestond. De band bracht In Rainbows ook uit zonder label, kondigde het slechts 10 dagen voor de release aan en deelde geen nummers op voorhand – een snelle en minimale roll-out naar hedendaagse normen en praktisch ongehoord in het tijdperk voordat Beyoncé ervoor zorgde dat event LP’s regelmatig uit de lucht kwamen vallen. Nog radicaler was de pay-what-you-want regeling, die allerlei discussies op gang bracht over de levensvatbaarheid van zo’n plan voor kleinere artiesten en de waarde van opgenomen muziek in de toekomst.
In combinatie met de snelle release en de afwezigheid van een platenlabel tussenpersoon, was de betaling-optionele aanpak Radiohead’s manier om zowel de realiteit van albumlekken te accepteren als te ondermijnen, die de uitrol van hun vorige LP had gecompromitteerd. Thom Yorke en zijn vrienden wilden niet dat radiostations weken voor de releasedatum weer lo-fi MP3’s van hun nieuwe album zouden verspreiden. Door alles onder controle te houden, behalve de prijs, leek de band de luisteraars te zeggen: “Oké, je kan de muziek gratis krijgen als je dat wil, maar dan wel op onze voorwaarden.” Niet dat de band ooit echt het risico heeft genomen om geld te verliezen met dit spel. Hardcore fans zoals ik hebben grof geld neergeteld voor deluxe vinyl met een hele tweede CD met muziek, een pakket dat ervoor zorgde dat Radiohead nog steeds rijkelijk beloond zou worden voor hun inspanningen. En toen het experiment op zijn einde liep en TBD Records In Rainbows het volgende jaar een conventionele fysieke release gaf, verkocht het nog steeds genoeg exemplaren om op #1 te debuteren in de VS en UK, waardoor het project op alle commerciële fronten een overwinning voor Radiohead was.
De strategie was fascinerend en het onderzoeken waard, maar het kwam helaas in de schaduw te staan van de creatieve prestaties van het album. Voor studenten van de muziekbusiness en de meeste toevallige waarnemers is de manier van uitbrengen de nalatenschap van het album. Maar voor degenen onder ons in de cultus van Radiohead, is al dat lawaai over de manier van uitbrengen al lang vervaagd. In plaats daarvan herinneren we ons In Rainbows met liefde als een nieuwe reeks klassiekers en bekijken we hoe ze passen binnen de boog van de catalogus van de band, een onderneming die we met liefde zullen ondernemen tijdens de rest van dit retrospectief.
Er zijn dagen dat In Rainbows aanvoelt als het beste Radiohead-album. Het is zeker in strijd met 1995’s The Bends als de band’s meest toegankelijke, dwangmatig luisterbare release – degene die je gewoon kunt opzetten en genieten zonder er een volledige meeslepende ervaring van te maken, degene die je zal ontmoeten waar je ook bent en mooi zal zijn in je aanwezigheid. Het is absoluut een coherent geheel, 10 nummers geïnspireerd door verwante thema’s en geweven uit een gemeenschappelijk sonisch weefsel. Toch krijg je nooit het gevoel dat je getuige bent van een epische muzikale reis á la OK Computer of Kid A, de andere albums die ik hoogstwaarschijnlijk als Radiohead’s bekroning zal bestempelen. En hoewel het ingetogen en reflectief genoeg is dat niemand het zou verwarren met een Nuggets comp, meer dan enig ander Radiohead album deze eeuw, komt het over als het werk van een rockband – zelfs, bij momenten, een rockband die plezier heeft.
Dat In Rainbows op deze manier klonk was bijna net zo onverwacht als de manier van uitbrengen. Hier was hun meest poppy, meest gitaar-gebaseerde verzameling liedjes in meer dan een decennium, een uitgesproken afwijking van de kille elektronica en verpletterende paranoia die een kenmerk van hun geluid waren geweest sinds OK Computer en het volledig opslokten op Kid A en Amnesiac. Achteraf gezien was de groep al teruggekeerd naar de gitaren op Hail To The Thief uit 2003, een album dat begint met het hardrockende “2+2=5″ en dat naast andere zessnarige uitstapjes ook het hoogtepunt uit de carrière “There There” bevat. Maar die waren onderdeel van een breed opgezette lappendeken, terwijl op dit album de elektronica grotendeels naar de achtergrond verdwijnt ten gunste van een opgewekt, organisch geluid, vaak geaccentueerd door Jonny Greenwood’s orkestrale arrangementen, maar stevig gegrond in het geluid van een gitaar-gedreven rock combo.
Meer diepgaand dan hun keuze van instrumenten, echter, was de manier waarop de band de wereldwijde wanhoop en horror die hun visitekaartje waren geworden leek af te schudden, door ze te verruilen voor een blik op de strijd tussen hoop en pessimisme in Yorke’s eigen persoonlijke leven. In Rainbows gaf Radiohead een ongekende warmte omdat de zanger een meer volwassen versie van de droevige zak uit “Creep” aan het verkennen was. Er zijn bitterzoete nummers, zoals de fatalistische torch song “Nude” en de brisante maar zelfverachtende schoolplein chant “15 Step” en de kletterende power ballad “Reckoner,” een verhandeling over het onder ogen zien van de dood. En er zijn boze nummers, zoals de powerhouse rock rave-up “Bodysnatchers” en de akoestisch-orchestrale pocket suite “Faust Arp.” Maar geen enkel nummer geeft ooit volledig toe aan zijn donkere impulsen. Het gevoel wanneer de band tijdens een concert “15 Step” opzet of “Bodysnatchers” inzet is pure viscerale opgetogenheid, en de herinnering aan “Nude” en “Faust Arp” en vooral “Reckoner” is niet zozeer pijn als wel een pijnlijke schoonheid.
En dan zijn er nog de liefdesliedjes. De meeste van mijn favoriete nummers op In Rainbows zijn de nummers waarop Yorke een emotionele wissewasje riskeert door zich volledig over te geven aan ademloze genegenheid, nummers die zwelgen in echte of ingebeelde romantische gelukzaligheid, zelfs als ze de bittere realiteit van het leven erkennen. “Weird Fishes (Arpeggi)” vangt prachtig het gevoel van bezeten zijn door aantrekkingskracht om vervolgens weer onbevredigd achter te blijven, het klaaglijke gitaarwerk dat zich opbouwt naar een transcendente climax en vervolgens van een klif afglijdt de diepte in. Het donker zwijmelende “All I Need” bewandelt soortgelijke paden; als Yorke zijn onbeantwoorde verlangen belijdt voor een vrouw die hem in het zicht lijkt te missen, culmineert de opmerkelijk rechtlijnige structuur van het nummer in een overweldigende golf van melancholie.
“House Of Cards,” Radiohead’s idee van een sexy slow jam, is waarschijnlijk het tederste nummer in Yorke’s catalogus. “Jigsaw Falling Into Place” beschrijft de flikkerende passie van een caféflirt tegen een locomotieve backbeat die sterk doet denken aan een barband. En als In Rainbows zijn einde nadert, keert de gedeconstrueerde pianoballade “Videotape” terug naar de thema’s van vluchtige extase en sluipende dood. De tekst komt erop neer dat Yorke een morbide draai geeft aan Lou Reed, zich realiserend dat deze “perfecte dag” met een vriend of geliefde deel zal uitmaken van de hoogtepunten montage wanneer zijn leven voor zijn ogen flitst.
Velen van ons hebben een soortgelijke openbaring gehad tijdens het luisteren naar In Rainbows. Een laatste verrassing is hoe goed dit album 10 jaar later nog overeind staat. In het begin voelde het als een privégeschenk, overladen met verrukkingen, maar te kleinschalig en te behoudend van stijl om als het nieuwste meesterwerk van Radiohead te kunnen worden beschouwd. Toch kom ik er meer naar terug dan naar welk ander Radiohead-album dan ook, en de tracklist is van voor tot achter even verbluffend als elk van de andere elitaire LP’s van de groep. Voor veel mensen die een paar jaar jonger zijn dan ik, is dit het eerste Radiohead-album waar ze ooit van hebben gehouden. Voor mij en ontelbare anderen was het een bevestiging dat onze favoriete band in de wereld niet alleen operationeel was, maar ook nog steeds in staat was om vitale, opzwepende muziek te maken. Een decennium later, met nog twee albums in het achterhoofd, wordt het steeds duidelijker dat In Rainbows een plaats verdient in het gesprek over het beste werk van Radiohead. Herbekijk het vandaag; het zou je zomaar opnieuw kunnen verrassen.