Hilde Lindemanns babyzusje, Carla, werd geboren met hydrocefalie – een aandoening waarbij vocht rond de hersenen de mentale functie belemmert. Het was onbehandelbaar, en Carla stierf voordat ze twee jaar oud was.
In Lindemanns nieuwe boek, Holding and Letting Go: The Social Practice of Personal Identity, merkt ze op dat ondanks Carla’s hulpeloosheid de familie haar behandelde als een volwaardig lid van de familie, een persoon. Dit roept een aantal intrigerende vragen op over de aard van persoonlijkheid, een status die gewoonlijk is voorbehouden aan volledig functionerende volwassenen.
Persoonlijkheid
Persoonlijkheid is een moreel concept, verwant aan het begrip individualiteit. Heel grof gezegd is een persoon iemand die ertoe doet in zijn of haar eigen recht, en die daarom onze hoogste morele overweging verdient. Maar wat maakt iemand belangrijk?
De verlichtingsfilosoof Immanuel Kant beweerde dat persoonlijkheid gegrond is in de rede. We hebben een onaantastbare morele status voor zover we rationele wezens zijn: we zijn in staat om redenen te geven en te ontvangen wanneer we overwegen hoe te handelen.
Ik kan bijvoorbeeld niet tegen je liegen, omdat ik daarmee je vermogen om juist te redeneren zou ondermijnen en je dus niet zou behandelen volgens je eigen status. Tegen u liegen is (meestal) respectloos. Dat geldt ook voor van je stelen, je vermoorden, je oneerlijk behandelen, enzovoort.
Kants opvatting van een persoon komt een heel eind in de richting van het laten zien waarom mensen belangrijk zijn en wat ons belang van ons vraagt als we met elkaar omgaan. Maar merk op dat er niet-menselijke rationele wezens kunnen zijn, en dat niet alle mensen rationele wezens zijn.
Dus, in Kantiaanse zin kunnen sommige niet-menselijke dingen personen zijn, en sommige mensen zijn geen personen. De eerste vaststelling stoort de mensen gewoonlijk niet meer; science fiction heeft ons nu gewend gemaakt aan het idee dat andere wezens dezelfde morele status zouden kunnen hebben als mensen. Maar het laatste is problematisch.
Als persoonlijkheid rationaliteit vereist, wat moeten we dan zeggen van kinderen, die op zijn best gedeeltelijk rationeel zijn? Wat moeten we zeggen van mensen met een geestelijke handicap die hun verstand belemmeren? Wat moeten we zeggen over Carla?
Zeker, kinderen en geestelijk gehandicapten zijn moreel belangrijk, en, zou je kunnen denken, ze zijn net zo belangrijk als ieder ander. Je zou kunnen aanvoeren dat we kinderen moreel belang toekennen op grond van hun vermogen tot rationaliteit, maar dit argument gaat niet op als het gaat om blijvende geestelijke handicaps.
Een andere weg is eenvoudigweg te zeggen dat kinderen en geestelijk gehandicapten geen personen zijn, of geen volwaardige personen. Maar hoe verklaren we dan het sterke gevoel dat we hebben dat ze nog steeds belangrijk zijn? Maken wij, als volwaardige personen, hen op de een of andere manier belangrijk? Nee, zij zijn belangrijk in hun eigen recht, als individuen.
Er is dus een andere benadering nodig om dit onafhankelijk belang te verklaren. En ik denk dat er een gevonden kan worden als we het individualisme onderscheiden van individualiteit.
Individualisme vs Individualiteit
In de Verenigde Staten is het individualisme een alomtegenwoordige manier van denken over individualiteit en dus persoon-zijn. Van denkers als Kant en anderen in de Verlichting hebben we het idee dat mensen kleine atomen zijn, autonoom en onafhankelijk, die grotendeels op basis van eigenbelang met elkaar omgaan. We zijn anderen niet veel verschuldigd, behalve dat we ons buiten hun zaken moeten houden.
Maar in de afgelopen decennia hebben sommige filosofen erop gewezen dat deze visie van individualiteit beperkt is tot een segment van de bevolking in de bloei van het leven. Gedurende aanzienlijke perioden van ons leven zijn we volkomen afhankelijk van anderen; en zelfs als we niet zo afhankelijk zijn, zijn anderen vaak afhankelijk van ons. De volledig autonome volwassene die niet gehinderd wordt door eisen van anderen is veel zeldzamer dan onze intellectuele erfenis ons heeft doen geloven.
Begrijp me niet verkeerd. We hebben veel te danken aan de Verlichting en het individualisme. Maar zoals met alle ideeën, moeten we het individualisme niet te ver doorvoeren in contexten waar het zijn nut verliest. Persoonlijkheid is zo’n gebied.
Als individualisme een inadequate basis is voor persoonlijkheid, kunnen we de basis zoeken in zijn tegendeel, dat we relationisme zouden kunnen noemen. Net zoals we als rationeel wezen redenen hebben om te geven en te ontvangen, hebben we als relationeel wezen redenen om relaties met anderen aan te gaan en te verbeteren.
Zelfs de relatief autonomen zijn afhankelijk van anderen – bijvoorbeeld voor inkomen en voor lichamelijk en psychisch welzijn. Als respect en ruimte de manier zijn om een rationeel wezen te eren, dan zijn aandacht, vertrouwen, zorg en liefde de manier om een relationeel wezen te eren.
Het beschouwen van personen als relationeel doet niets af aan de noodzaak om onze rationele aard te erkennen en te respecteren, of om mensen ruimte te geven voor autonomie; integendeel, het verruimt de ruimte waarin we over personen denken, terwijl we erkennen dat rede een groot deel uitmaakt van wie velen van ons zijn. Als we identiteit zien als groeiend uit de manier waarop we onze kruisende rollen en relaties bewonen, kunnen we zien dat de relationele opvatting van personen de rationele opvatting omvat en toch de individualiteit behoudt die de kern vormt van het persoon-zijn.
Er valt nog veel uit te werken in deze visie op het persoon-zijn, maar u kunt waarschijnlijk al zien hoe het idee beter rekenschap kan geven van het persoon-zijn van kinderen en geestelijk gehandicapten dan het individualistische, op de rede gebaseerde idee zal doen.
Kinderen en geestelijk gehandicapten zijn misschien niet (volledig) rationeel, maar ze kunnen zeker volledig relationeel zijn. Wij zijn hun erkenning verschuldigd op grond van hun individualiteit. Voor de meeste vreemden is dit meestal niet meer dan elementair respect en zich niet met hun zaken bemoeien.
Maar voor anderen, zoals kinderen en geestelijk gehandicapten – zoals Carla – is veel meer nodig. Het is vereist door hun persoonlijkheid.