Alai

Uitgegraven woningen in Skara Brae, Schotland, Europa’s meest complete neolithische dorp

Het neolithicum (of “nieuwe” steentijd) was een periode in de ontwikkeling van de menselijke technologie die traditioneel het laatste deel van de steentijd vormt. De naam werd in 1865 bedacht door John Lubbock, 1e Baron Avebury (1834-1913) als een verfijning van het drie-fasen-systeem van stenen, bronzen en ijzeren tijdperken. De term wordt meer gebruikt in de Oude Wereld (Europa), omdat de toepassing ervan op culturen in Amerika en Oceanië problematisch is. Deze culturen zouden neolytisch zijn gebleven tot de tijd van de Europese verovering. Het kan ruwweg worden gedateerd van ongeveer 9000 v. Chr. tot 3000 v. Chr.

Het Neolithicum volgt op het eind-Pleistoceen Epipalaeolithicum en het vroeg-Holoceen Mesolithicum, beginnend met het begin van de landbouw en eindigend toen metalen werktuigen wijdverbreid raakten in de Kopertijd (chalcolithicum), Bronstijd of IJzertijd, afhankelijk van de geografische regio. De term “neolithicum” verwijst dus niet naar een specifieke chronologische periode, maar eerder naar een reeks gedrags- en culturele kenmerken, waaronder het gebruik van zowel wilde als tamme gewassen en het gebruik van gedomesticeerde dieren. Sommige archeologen pleiten er al lang voor om het “Neolithicum” te vervangen door een meer beschrijvende term, zoals Vroege Dorpsgemeenschappen, hoewel deze term niet algemeen ingang heeft gevonden.

Het leven zoals wij dat nu kennen begon vorm te krijgen in deze periode van de prehistorie (prehistorie verwijst naar het ontbreken van geschreven documenten) en hoewel veel dat over de neolithische cultuur is geschreven speculatief is, kan worden gesteld dat mannen en vrouwen zich meer bewust werden van hun onderlinge afhankelijkheid, van sociale verplichtingen en van loyaliteiten buiten de directe familie, hoewel het bewijs daarvoor beperkt is. Er lijken echter ook conflicten te zijn geweest tussen groepen of stammen. Als sommige theorieën juist zijn, was dit ook een tijd waarin de aarde en de planeet werden geëerd, wat wijst op een meer symbiotische relatie met het land dan in de moderne wereld, waar de planeet maar al te vaak als vervangbaar goed wordt behandeld.

Origins en regionale ontwikkeling

Kaart met de verspreiding van enkele van de belangrijkste cultuurcomplexen in het neolithische Europa, ca. 4500 v. Chr.

In Zuid-Azië en het Midden-Oosten begonnen de als neolithisch geïdentificeerde culturen kort na het tiende millennium v. Chr. op te duiken. Een vroege ontwikkeling vond plaats in de Levant (bijvoorbeeld Pre-Pottery Neolithic A en Pre-Pottery Neolithic B) en breidde zich van daaruit in oostelijke en westelijke richting uit. Neolithische culturen zijn ook aangetoond in Zuidoost-Anatolië (Turkije) en Noord-Mesopotamië rond 8000 v. Chr.

Neolithische sites en tradities in Zuid-Azië zijn onder meer Mehrgarh in de regio Balochistan rond 7000 v. Chr.en Lahuradewa rond 6200 v. Chr. in de Ganges-vallei van het Indiase subcontinent. Vondsten van houtskool van vroegere datum (ca. 8000 v. Chr.) op sommige Lahuradewa-terreinen leveren aanwijzingen voor de aanwezigheid van teelttechnieken met maai- en brandhout in het gebied. Verder naar het westen, maar nog steeds in de Ganges-vallei, hebben enkele studies van afzettingen op plaatsen als het Sanai Tal-meer graanpollen opgeleverd die dateren van rond 13000 v. Chr., wat erop wijst dat in deze regio wellicht enkele van de vroegst bekende neolithische kenmerken werden aangetroffen.

In Zuidoost-Europa verschijnen rond 7000 v. Chr. voor het eerst cultivatiesamenlevingen en in Midden-Europa rond 5500 v. Chr, en in Centraal-Europa rond 5500 v. Chr. Tot de vroegste cultuurcomplexen van dit gebied behoren de Starčevo-Körös (Cris), Linearbandkeramic, en Vinča cultuur. Door een combinatie van culturele verspreiding en migratie van volkeren, verspreidden de neolithische tradities zich west- en noordwaarts om rond 4500 v. Chr. Noordwest Europa te bereiken.

In Meso-Amerika vond een soortgelijke reeks gebeurtenissen plaats (d.w.z., de domesticatie van gewassen en een sedentaire levensstijl) deden zich rond 4500 v. Chr. voor, hoewel hier de term ‘Formatief’ wordt gebruikt in plaats van ‘Neolithicum’.’

De landbouw in het vroege Neolithicum blijft beperkt tot een klein aantal gewassen (zowel wilde als tamme) en het houden van schapen en geiten, maar rond 7000 v. Chr. omvatte deze de domesticatie van koeien en varkens, de vestiging van permanent of semi-permanent bewoonde nederzettingen en het gebruik van aardewerk. Niet alle culturele elementen die kenmerkend zijn voor het Neolithicum (d.w.z. aardewerk, permanente dorpen en het verbouwen van landbouwgewassen en dieren) komen in dezelfde volgorde voor – zo wordt in de vroegste landbouwsamenlevingen in het Nabije Oosten geen aardewerk gebruikt – en in Groot-Brittannië blijft het onduidelijk in welke mate planten in het vroegste Neolithicum werden gedomesticeerd, en zelfs of er permanent bewoonde gemeenschappen bestonden. In andere delen van de wereld, zoals Afrika, India en Zuidoost-Azië, leidden onafhankelijke domesticatiegebeurtenissen tot hun eigen regionaal-onderscheidende neolithische culturen die volledig onafhankelijk van die in Europa en Zuidwest-Azië ontstonden. Vroege Japanse samenlevingen gebruikten bijvoorbeeld aardewerk in het Mesolithicum.

Sociale organisatie

Skara Brae, Schotland toont bewijs van woninginrichting (d.w.z., planken) in het meest complete neolithische dorp van Europa

Er is weinig wetenschappelijk bewijs voor ontwikkelde hiërarchieën in het neolithicum; hiërarchieën worden meer in verband gebracht met de latere bronstijd. Gezinnen en huishoudens waren nog grotendeels economisch onafhankelijk. Opgravingen in Centraal Europa hebben ook aan het licht gebracht dat vroege neolithische culturen van lineair keramiek tussen 4800 v. Chr. en 4600 v. Chr. grote cirkelvormige greppels aanlegden. De aanleg van deze structuren (en hun latere neolithische equivalenten zoals omheiningen, grafheuvels en wiggen) vergde veel tijd en arbeid, hetgeen suggereert dat sommige invloedrijke personen in staat waren menselijke arbeid te organiseren en te leiden.

Er zijn ook goede bewijzen voor versterkte nederzettingen op Linearbandkeramische vindplaatsen langs de Rijn, evenals bewijzen voor conflicten tussen groepen op neolithische vindplaatsen in Groot-Brittannië. Controle over arbeid en conflicten tussen groepen is kenmerkend voor groepen of ‘stammen’ die geleid worden door een charismatisch individu (b.v. een ‘grote man’ of ‘proto-chef’), zoals een stamhoofd. Deze sociopolitieke entiteiten ontwikkelden zich later tot de stamhoofden van de Europese Vroege Bronstijd. De Irokezen, het Pueblo-volk, de Maya-beschaving en de Māori zijn voorbeelden van steen-tool-afhankelijke culturen met complexe sociale en politieke systemen.

Religie

Informatie over de religieuze overtuigingen en praktijken van neolithische samenlevingen wordt ontleend aan het archeologisch archief, omdat er geen geschreven verslagen zijn. De uitgebreide grafheuvels, die vaak, zoals de Egyptische piramiden, werktuigen bevatten, wijzen op een geloof in een leven na de dood. Marija Gimbutas (1921-1994), die archeologie doceerde aan de Universiteit van Californië in Los Angeles (UCLA), ontwikkelde de theorie dat de neolithische samenlevingen in Europa matriarchaal waren en de moeder-godin vereerden. Dit klopt met de archeologische gegevens, hoewel haar theorie als controversieel werd beschouwd, omdat zij niet alleen de neolithische godin-verering afzette tegen de meer door mannen gedomineerde godsdienst van de Bronstijd, maar ook suggereerde dat de eerstgenoemde samenlevingen vreedzamer waren en meer sociale integratie kenden. Zij beschouwde de Neolithische samenlevingen als godin-centrisch en matriarchaal (“gynocentrisch,” of “gylanisch”), en de Indo-Europese samenlevingen uit de Bronstijd als patriarchaal (“androcratisch.”). Volgens haar waren gynocentrische / gylanische samenlevingen vreedzaam; zij eerden homosexuelen; en zij huldigden economische gelijkheid.

Zij betoogde ook dat androcratische mensen Europa van buitenaf binnenvielen en patriarchale systemen opdrongen aan de overwonnenen. Dit patroon van vroege moeder- of vruchtbaarheidsgodheden die plaats maakten voor mannelijke godheden kan in verschillende culturen worden waargenomen, zoals in de Indus Vallei Beschaving en in de oude Noordse samenleving. Sommigen hebben, voortbouwend op het werk van Gimbutas, de theorie ontwikkeld dat alle menselijke samenlevingen oorspronkelijk de Moedergodin vereerden, hoewel de eminente antropoloog James Frazer (1854-1941) ook betoogde dat de Europese en Indiase religie oorspronkelijk gecentreerd was rond de Moedergodin. De mensen in die tijd beschouwden zichzelf wellicht meer als “één met het land” (zoals de Australische Aboriginals en vele andere inheemse volkeren wier culturen “neolithisch” zijn gebleven) dan als afgescheiden van en superieur aan de natuurlijke omgeving.

Stonehenge

De bouw van vrij complexe wiggen, zoals Stonehenge bij Salisbury in Engeland, getuigt van een hoog niveau van geavanceerde kennis van de astronomie, die vrijwel zeker een religieuze associatie had, mogelijk met de invloed van de sterren op het menselijk leven of representatief was voor de menselijke levenscyclus. Dat de bouw enorm belangrijk was, blijkt alleen al uit het feit dat zoveel energie en moeite werd gestoken in het vervoer van de stenen en in de bouw en vervolgens het onderhoud van het monument, waarbij slechts gebruik werd gemaakt van primitieve technologie. Sommigen, misschien sympathiserend met de moeder-godin-theorie waarnaar hierboven wordt verwezen, zien in de henge een seksuele voorstelling van zaken. Algemeen wordt aangenomen dat de plek een rituele, religieuze betekenis had. De mate van samenwerking die nodig zou zijn geweest voor de bouw van de Henge kan wijzen op een meer ontwikkeld sociaal systeem dan soms kenmerkend wordt geacht voor die periode.

Bouw

Een belangrijke en verreikende verschuiving in het menselijk bestaan en de levensstijl zou teweeg worden gebracht in die gebieden waar eerst akkerbouw en teelt werden ontwikkeld en vervolgens geleidelijk werden verbeterd. In deze gebieden werd de eerdere afhankelijkheid van een meer nomadische jager-verzamelaar leeftechniek aanvankelijk aangevuld, en vervolgens in toenemende mate vervangen door een afhankelijkheid van de opbrengst van gecultiveerde grond. Men neemt aan dat deze ontwikkelingen ook de groei van nederzettingen sterk hebben gestimuleerd, omdat de toegenomen behoefte om meer tijd en arbeid te besteden aan het verzorgen van de akkers meer plaatselijke woningen noodzakelijk maakte. Deze trend zou zich voortzetten in de Bronstijd, en uiteindelijk aanleiding geven tot het ontstaan van steden, en later steden en staten, waarvan de grotere bevolkingsaantallen konden worden onderhouden door de toegenomen produktiviteit van de gecultiveerde landerijen.

De diepgaande verschillen in menselijke interacties en bestaansmethoden die samenhingen met het vroege begin van de landbouwpraktijken in het Neolithicum zijn de Neolithische Revolutie genoemd, een term die voor het eerst werd bedacht door de Australische archeoloog en filoloog, Vere Gordon Childe (1892-1957).

Een potentieel voordeel van de toenemende verfijning en ontwikkeling van de landbouwtechnologie was de mogelijkheid (als de omstandigheden het toelieten) om een gewasopbrengst te produceren die de onmiddellijke behoeften van de gemeenschap overtrof. Wanneer dergelijke overschotten werden geproduceerd, konden ze worden bewaard en opgeslagen voor later gebruik in tijden van seizoensgebonden tekorten, worden verhandeld met andere gemeenschappen (waardoor een ontluikende niet-zelfvoorzienende economie ontstond), en konden in het algemeen grotere bevolkingsgroepen in stand worden gehouden.

Opgemerkt moet echter worden dat vroege boeren ook nadelige gevolgen ondervonden in tijden van mislukte oogsten, zoals die door droogte of pestilentie konden worden veroorzaakt. In gevallen waarin de landbouw de overheersende levenswijze was geworden, kon de gevoeligheid voor deze tekorten bijzonder acuut zijn, en de agrarische bevolkingen in soms dramatische mate treffen, die anders misschien niet routinematig door de vroegere jager-verzamelaar gemeenschappen zouden zijn ondervonden. Niettemin, ondanks wat over het algemeen periodieke tegenslagen moeten zijn geweest, bleken agrarische gemeenschappen succesvol te zijn, en hun groei en de uitbreiding van het landbouwareaal gingen door.

Een andere belangrijke verandering die veel van deze nieuw-agrarische gemeenschappen ondergingen was er een van voeding. Terwijl gemeenschappen van jagers en verzamelaars gewoonlijk een dieet hebben met een groter aandeel aan dierlijke proteïnen, is het mogelijk dat de boeren, wier mogelijkheden en motivatie om te jagen waren afgenomen, hun voedselinname voor een groot deel alleen uit de opbrengst van hun plantenteelt haalden. De relatieve voordelen en nadelen van deze dieetveranderingen voor de voeding, en hun algemene invloed op de vroege maatschappelijke ontwikkeling is nog steeds onderwerp van discussie.

De domesticatie van dieren, hetzij als werkdier of als voedselbron (vee), was een andere innovatie die de maatschappelijke kenmerken veranderde van die neolithische gemeenschappen die deze overnamen. Het dierlijke bijproduct van mest kon worden gebruikt als meststof, als brandstof of zelfs als bouwmateriaal. Behalve dat zij een kant-en-klare bron van eiwitten en zuivelproducten vormden, konden de dieren ook worden gebruikt voor ruilhandel en handel. Voor de gemeenschappen waar het hoeden van grazende dieren werd ontwikkeld, impliceerde dit vaak een meer nomadisch bestaan dan het geval is voor louter op gewassen gebaseerde landbouw, aangezien de dieren werden gehoed of naar seizoensweiden werden gemigreerd (een praktijk die bekend staat als transhumance).

Technologie

De neolithische volkeren waren bekwame landbouwers en vervaardigden een reeks werktuigen die nodig waren voor het verzorgen, oogsten en verwerken van gewassen (zoals sikkelmessen en maalstenen) en voor de voedselproductie (bijv. aardewerk, botwerktuigen). Zij waren ook bekwame fabrikanten van een reeks andere soorten stenen werktuigen en ornamenten, waaronder projectielpunten, kralen en beeldjes.

De neolithische volkeren in de Levant, Anatolië, Syrië, Noord-Mesopotamië en Centraal-Azië waren ook bekwame bouwers, die lemen bakstenen gebruikten om huizen en dorpen te bouwen. In Çatalhöyük werden huizen bepleisterd en beschilderd met uitvoerige afbeeldingen van mensen en dieren. In Europa werden lange huizen van latten en drek gebouwd. De oudst bekende aangelegde weg ter wereld, de Sweet Track in Engeland, dateert ook uit deze tijd.

Er werden ook graven voor de doden gebouwd. Deze graven zijn bijzonder talrijk in Ierland, waar er nog vele duizenden over zijn. Neolithische mensen op de Britse eilanden bouwden lange grafheuvels en kamergraven voor hun doden en richtten kampen, wiggen, silexmijnen en cursusmonumenten op. Het was ook belangrijk om manieren te vinden om voedsel te bewaren voor toekomstige maanden, zoals het maken van relatief luchtdichte containers, en het gebruik van stoffen zoals zout als conserveringsmiddel.

Op enkele kleine uitzonderingen na (een paar koperen bijlen en speerpunten in het Grote Merengebied), bleven de volkeren van de Amerika’s en de Stille Oceaan op het neolithische technologisch niveau tot aan de tijd van het Europese contact.

Lijst van neolithische nederzettingen

Neolithische nederzettingen omvatten:

Noten

• Bellwood, Peter. First Farmers: The Origins of Agricultural Societies. Oxford: Blackwell Publishers, 2004. ISBN 0631205667
• Lubbock, John. Pre-historic Times, as Illustrated by Ancient Remains, and the Manners and Customs of Modern Savages. Londen: Williams and Norgate, 1865; Freeport, NY: Books for Libraries Press, 1971. ISBN 0836959914
• Rincon, Paul. “Brutale levens van Britten uit het Stenen Tijdperk.” BBC News (11 mei 2006). Retrieved April 25, 2007.