Alai

Russische keizerin Catharina I was de tweede vrouw van Peter I de Grote en keizerin van Rusland van 1725 tot 1727. Haar oorspronkelijke naam was Marta Skowronska, en het is niet overdreven te stellen dat haar lot het lot was dat zovele jonge meisjes van alle tijden zo vurig verlangden – een prins te huwen en een rijk en gelukkig leven te leiden. Het is nu moeilijk te zeggen of Catharina’s geluk echt waar was, maar haar opgang van ongeletterde boerin tot Russisch vorstin verdient speciale aandacht.

De boerin

Marta werd geboren in Ringen, in het huidige Estland, in het gezin van een Litouwse boer van Poolse afkomst genaamd Samuel die rooms-katholiek was. Haar tweede naam, Skowronska, is afgeleid van het Poolse woord voor leeuwerik. Haar ouders waren volgens geruchten weggelopen lijfeigenen en haar vader was naar verluidt een doodgraver.

Toen haar vader stierf aan de pest, verhuisde haar moeder naar Livonia (nu het grondgebied van Letland en Estland) waar zij ook spoedig aan dezelfde ziekte overleed, vier kinderen achterlatend. Toen ze drie jaar oud was en wees werd, woonde Marta Skowronska eerst bij haar tante, Maria Vasilevskaja, daarna werd ze naar het huis van een dominee genaamd Daut gestuurd, en later, in Marienburg (het huidige Aluksne, Letland) naar het huis van een andere Lutherse dominee, Ernst Gluck.

Gluck was een hoog opgeleid man en was de eerste in Marienburg die de Bijbel in het Lets vertaalde. Maar hij heeft nooit enige moeite gedaan om Marta te leren lezen of schrijven, want Marta was niet meer dan een huisbediende. Zij bleef haar hele leven analfabeet, maar dit nadeel, dat voor velen een obstakel zou zijn geweest op de weg naar de high society of een bloeiende carrière, heeft haar vertrouwen nooit geschaad.

Marta was een aantrekkelijk jong meisje en op 17-jarige leeftijd trouwde zij met een Zweedse dragonder, Johan Cruse, met wie zij in 1702 acht dagen had doorgebracht voordat de Zweedse troepen uit Marienburg werden teruggetrokken. Het huwelijk zou zijn gearrangeerd door de vrouw van dominee Gluck, die bang was dat haar zoon een verhouding met Marta zou beginnen.

Van huisbediende tot keizerlijke minnares

Toen Marienburg op 24 augustus 1702 tijdens de Grote Noordse Oorlog door de Russen werd ingenomen, werd dominee Gluck naar Moskou overgebracht om als vertaler voor de Russische veldmaarschalk Boris Sheremetev te werken. Marta werd ook gevangen genomen. Volgens sommige bronnen werkte Marta in de wasserij van het zegevierende regiment en werd zij aan brigadegeneraal Adolf Rudolf Bauer voorgesteld om zijn maîtresse te worden.

Marta werkte in de huishouding van zijn meerdere, veldmaarschalk Sjeremetev. Het is niet bekend of zij zijn minnares was, of slechts een huisbediende, maar zij werd aan het Russische hof als betaalmiddel gebruikt – Sjeremetev droeg haar over aan graaf Aleksandr Mensjikov, een naaste adviseur van Peter I. Of zij geliefden waren is zeer de vraag, daar Mensjikov reeds verloofd was met Darya Arsenyeva, zijn toekomstige echtgenote.

Het was in Mensjikovs huis in de herfst van 1705 dat de Russische keizer Peter de Grote Marta voor de eerste maal zag en verliefd op haar werd. Peter zou betoverd zijn geweest door de schoonheid van de 23-jarige, haar kernachtige gebaren en haar geestige antwoorden op de vragen van de keizer. Het staat buiten kijf dat Mensjikov en Marta een levenslang verbond sloten, en het is mogelijk dat Mensjikov, die altijd naar Peters gunst had gestreefd en zijn smaak kende, zijn positie veilig wilde stellen door de Keizer een minnares voor te stellen waarop Mensjikov kon vertrouwen.

Korte tijd later werden Marta en Peter minnaars en Marta werd in Peters residentie ondergebracht. Een jaar na hun ontmoeting beviel Marta van een jongen die ze Peter noemden, en nog een jaar later beviel ze van een andere jongen, Pavel. Beide kinderen overleefden niet meer dan een jaar. Peter en Marta kregen in totaal 12 kinderen, van wie er uiteindelijk twee over Rusland regeerden.

De perfecte koninklijke partner

In 1705 bekeerde Marta zich tot het Russisch-orthodoxe geloof en werd gedoopt als Catharina. Op 28 december 1706 versterkte Catharina’s positie aan het hof door de geboorte van hun eerste dochter. Intussen uitten gewone mensen en soldaten hun ongenoegen over Peters genegenheid voor het onbekende ongeletterde meisje, waarvan werd geloofd dat zij de keizer had behekst. Inderdaad genoot “Katerinushka”, zoals Peter haar noemde, van Peters uitzonderlijke gunsten.

Zelfs ten tijde van Peter’s bittere strijd met Carl XII van Zweden tijdens de Grote Noordse Oorlog, toen Peter’s leven in gevaar was en het Russische leger was verslagen, dacht hij nog steeds aan zijn Katerinushka en beval dat zij en hun dochter een enorme som geld zouden krijgen. Deze actie stond in schril contrast met Peters aard, want hij had de reputatie zuinig te zijn.

Hij uitte zijn genegenheid voor Katherina niet alleen in de vorm van gulle gaven. Hij was liefdevol en zorgzaam in zijn brieven aan haar. Bijna zijn eerste zoon, prins Aleksej Petrovitsj, die uit zijn huwelijk met Evdokia Lopukhina was geboren, negerend, koesterde hij zijn maîtresse als zijn oogappel.

Zoals sommige historici opmerken, stuurde deze taaie man, die het land met harde hand regeerde, Catharina tientallen brieven vol tederheid en zorgzaamheid. Hij miste haar enorm als hij weg was en benutte elke kans om haar te zien en smeekte haar altijd wanhopig om hem op zijn reizen te vergezellen.

Peter had de hoofdstad in 1703 naar Sint-Petersburg verplaatst. Tijdens de bouw van de stad woonde hij met Catharina in een houten hut met drie kamers, waar zij kookte en voor de kinderen zorgde en hij in hun tuin werkte alsof zij een gewoon echtpaar waren. Er is een groot aantal brieven waaruit de sterke genegenheid tussen Catharina en Petrus blijkt.

Peter schonk Catharina alle mogelijke geschenken. Na de verovering van Estland in 1711 begon Peter met het plannen van het Kadriorg Park in Tallinn en een paleis in het midden daarvan als geschenk aan Catharina – vandaar de naam van het park, Kadriorg, wat in het Ests “Catharina’s Vallei” betekent.”

Hoe slaagde Catharina erin Peters hartstocht te behouden? Wat was haar geheim? Hoewel het onmogelijk is de verborgen geheimen van het hart te onthullen, zeggen sommige historici dat zij Peter’s leven vulde met vreugde en een vleugje luchthartigheid die hij altijd had moeten ontberen. Ze maakte hem gemakkelijk aan het lachen en tegelijkertijd was ze een goede luisteraar. Petrus hield van haar hartstocht.

In het begin hield hij van haar als van zijn minnares, zoals van degenen die hij gemakkelijk vergat, maar naarmate de jaren verstreken raakte hij aan haar verknocht als aan een vrouw die hem door en door kende en gewend was aan zijn gewoonten. Catharina was zeer energiek en meelevend; zij ging altijd graag met Petrus mee naar talrijke feesten en tegelijkertijd had zij een positieve invloed op hem, altijd wetend wanneer hij moest ophouden.

Zij was in staat Petrus te kalmeren tijdens zijn veelvuldige woedeaanvallen. Alleen Catharina kon zijn pijnen verzachten tijdens zijn epileptische aanvallen. Ze nam Peter’s hoofd in haar armen, streelde zijn haar en legde zijn hoofd op haar borst. Tenslotte viel Peter in slaap en zat zij uren stil uit angst hem te storen.

In tegenstelling tot haar wrede en ambitieuze voorgangster, Peters lieveling Anna Mons, gebruikte Catharina de macht van Peter nooit om iemand te helpen of een carrièrestoot te geven. Ze was niet betrokken bij de politiek, maar ze kon altijd de praatjes bijhouden. Peter’s voorkeuren kennende vond ze het leuk gesprekken op gang te brengen over zijn favoriete onderwerpen – schepen en zegevierende veldslagen. Haar natuurlijke intelligentie en tact hadden een grote morele invloed op hem.

In tegenstelling tot andere keizerlijke personen had zij een kleine knusse slaapkamer, in plaats van ruime koninklijke vertrekken. Zij wist dat Peter sinds zijn kindertijd leed aan een onbewuste angst om in grote kamers te slapen – voornamelijk vanwege verscheidene moordpogingen waarmee hij geconfronteerd werd. Peter verbleef graag in Catherine’s kleine slaapkamer.

Catherine’s voortdurende studie was hoe ze haar liefste echtgenoot kon behagen. Zij was ongeletterd en ongeschoold en deelde de vreugden en het verdriet van haar man. Zij toonde zulk een oprecht medeleven en belangstelling voor Petrus’ bezigheden en behoeften, dat Petrus haar altijd als goed en knap gezelschap beschouwde. Hij deelde graag politiek nieuws en zijn gedachten met haar.

De keizerin van Rusland

Vele historici beweren dat Catharina niet zo eenvoudig was en altijd wist wat ze wilde. Zij was het immers die de Russische troon besteeg na de dood van haar echtgenoot. Het paar trouwde in 1707, maar het huwelijk werd een aantal jaren geheim gehouden, zelfs nadat ze een aantal kinderen had gebaard.

Katarina vergezelde Peter op zijn reizen, waaronder zijn Pruisische veldtocht tijdens de Russisch-Turkse oorlog (1710-1711). Hier zou Catharina Peter en zijn Rijk hebben gered.

Op de rand van de nederlaag werden de Russische troepen omsingeld door de Turken, die in aantal de Russen overtroffen. Catharina stelde voor, alvorens zich over te geven, haar juwelen en die van de andere aanwezige vrouwen te gebruiken in een poging de grootvizier Baltaji om te kopen om een terugtocht toe te staan. Baltaji stond de terugtocht toe, maar of hij gemotiveerd was door het smeergeld of door overwegingen van handel en diplomatie blijft onbekend.

Peter vreesde de tradities van zijn voorouders te breken, maar hij geloofde Catharina en trouwde opnieuw (dit keer officieel) met haar in de Sint Isaac’s Kathedraal in St. Petersburg op 9 februari 1712. Op 19 februari legitimeerden Catharina en Peter hun twee dochters, Anna, geboren in 1708 en Elizaveta, geboren in 1709. Zij werden officieel als prinsessen erkend. Catharina vergezelde Peter altijd op zijn buitenlandse reizen, waaronder de Perzische oorlog van 1722. Op 7 mei 1724 werd Catharina in de Uspenski-kathedraal in het Kremlin van Moskou tot keizerin gekroond.

Catharina was echter heel vaak een slavin van haar hartstochten. Zij zou een intrige hebben gehad met haar vroegere weldoener Aleksandr Mensjikov. Omdat zij ontrouw was aan Peter vergaf zij hem op haar beurt ruimhartig zijn liefdesaffaires. Om haar echtgenoot te behagen, behandelde Catharina haar rivalen aan het hof met vriendelijkheid. Toen zij zich begon te realiseren dat de passie van haar echtgenoot verdwenen was, begon zij volgens de geruchten een liefdesaffaire met William Mons.

Het jaar voor zijn dood hadden Peter en Catherine een vervreemding over haar steun aan William Mons (de broer van Peters vroegere minnares en secretaris van Catherine) en diens zuster, een van Catherine’s hofdames. Peter had zijn hele leven een bittere strijd gevoerd tegen de corruptie in het land. William Mons en zijn zuster waren begonnen hun invloed te verkopen aan hen die toegang wilden tot Catharina en, via haar, tot Peter.

Blijkbaar was dit over het hoofd gezien door Catharina, die op beiden gesteld was. Peter was al ernstig ziek toen hij zijn testament opstelde, waarin hij Catharina zijn opvolger en de soeverein van het Russische Rijk noemde. Maar hij verscheurde het toen hij hoorde over de affaire van zijn vrouw met Mons. Peter liet ook Mons, die van omkoping werd beschuldigd, terechtstellen.

Mons werd op 16 november 1724 onthoofd en zijn zuster werd verbannen. Catharina toonde geen tekenen van berouw of zelfs teleurstelling toen zij vernam dat haar vermeende minnaar dood was, integendeel, zij was op deze dag in een opperbeste stemming. Toen Peter haar opzettelijk mee uit nam voor een wandeling en langs de plaats van de executie kwam waar Catherine het hoofd van haar minnaar zag, behield ze haar kalmte, keek naar beneden en zei eenvoudig: “Het is een schande dat kamerheren zoveel ondeugden hebben.” Hoewel er geruchten de ronde deden dat zij en Mons een verhouding hadden gehad, was er geen bewijs om deze bewering te staven en als ze andere liaisons had, gaf ze zich nooit meer bloot.

Peter en Catherine spraken elkaar niet gedurende de volgende twee maanden die aan Peters overlijden voorafgingen. Maar voordat hij stierf, bereikten zij een verzoening.

Troonaanvaarding

In 1724 werd Catharina officieel tot medeheerser benoemd en toen Peter in 1725 overleed zonder een erfgenaam aan te wijzen, werd Catharina’s kandidatuur voor de troon gesteund door de wachters van de regimenten Semenovski en Preobrazjenski, die Peter zeer mochten en na zijn dood hun vertrouwen en toewijding overdroegen aan zijn vrouw Catharina. Haar kandidatuur werd ook gesteund door verscheidene machtige en belangrijke personen die in Catharina hun garantie zagen voor het behoud van hun macht.

Dientengevolge riepen de Heilige Synode, de Senaat en andere hoge functionarissen Catharina vrijwel onmiddellijk uit tot keizerin van Rusland. Als eerste vrouwelijke heerser in Rusland begon zij een nieuwe bladzijde in de geschiedenis van vrouwen aan de macht, die werd voortgezet door haar dochters Elizabeth en Catharina II, die liever vasthielden aan het hervormingsgezinde beleid van Peter.

Katarina’s grote bestuurlijke vernieuwing was de oprichting van de Hoge Privaatraad van Keizerlijk Rusland op 8 februari 1726. Zij benoemde zes van Peters vroegere adviseurs tot leden van de raad en droeg de controle over regeringszaken effectief over aan het nieuwe orgaan, waardoor het gezag van de Senaat en de Synode, die Peters belangrijkste bestuursinstrumenten waren geweest, werd ondermijnd. Oorspronkelijk bestond de raad uit zes leden – Aleksandr Mensjikov, Fjodor Apraksin, Gavrila Golovkin, Andrej Osterman, Pjotr Tolstoj en Dmitrij Golitsyn.

Katarina’s schoonzoon Karl Friedrich, hertog van Holstein-Gottorp, trad enkele maanden later tot de raad toe. Tijdens Catharina’s bewind werd de Raad gedomineerd door prins Mensjikov. De rol van de Senaat verloor aan belang en alle staatszaken werden overzien door de adviseurs van Catharina, die ook alle kernbeslissingen namen. De hervormingsgezinde activiteiten van Peter gingen geheel verloren en omkoperij en verduistering kwamen op grote schaal voor.

Maar Catharina genoot nog steeds de steun van de gewone Russen – zij hielden van hun Keizerin vanwege haar vriendelijkheid en vrijgevigheid. Ze gaf gemakkelijk geld aan de armen, werd peettante voor de kinderen van boeren en gaf gul aan weduwenbruiden.

Maar haar buitenlandse activiteiten beperkten zich tot diplomatieke brieven ter ondersteuning van de belangen van haar schoonzoon Karl Friedrich, hertog van Holstein-Gottorp. Catharina’s bewind ging de geschiedenis in als een periode zonder grote militaire conflicten. Ten tijde van Peter’s dood was het Russische leger verreweg het grootste van Europa. Aangezien het land in vrede leefde, was Catharina vastbesloten de militaire uitgaven te verminderen en ze slaagde daarin. Lagere belastingen voor de boeren, die het gevolg waren van haar optreden, leidden tot haar reputatie als rechtvaardig en eerlijk heerser.

Door Catharina’s steun aan Karl Friedrich kwam Rusland echter tegenover Engeland te staan en Koning George I vond dat de kwestie Sleeswijk-Holstein misschien heropend zou worden ten nadele van zijn Hannoverse bezittingen. Het ging zo ver dat in het voorjaar van 1726 een Engels eskader naar de Oostzee werd gestuurd en voor de stad Reval voor anker ging. De keizerin protesteerde hevig en de vloot werd teruggetrokken, maar op 6 augustus trad Catharina toe tot de anti-Engelse Oostenrijk-Spaanse bond.

Met Peter was zij tevreden in de schaduw van haar echtgenoot te leven en na diens dood bleef zij met genoegen de “godin” van Tsarskoje Selo, hun landgoed bij Sint-Petersburg. Zij was de eerste koninklijke eigenares van het landgoed Tsarskoje Selo, waar het Catharina-paleis nog steeds haar naam draagt. Ze was ook geïnteresseerd in de vloot waar haar man zo door geobsedeerd was.

Catherina’s erfenis

Na de dood van Peter regeerde Catharina slechts 16 maanden en volgens historici gooide ze in die tijd de voorzichtigheid in de wind door voortdurend van minnaar te veranderen. De ware macht berustte in feite bij graaf Mensjikov, die behulpzaam was geweest bij de troonsbestijging van Catharina. In het begin probeerde Catharina de politiek van Peter te volgen, maar al snel werd zijn hervormingsgezinde geest bijna geheel verlaten.

Katarina gaf haar naam aan Ekaterinehof bij Sint-Petersburg en bouwde de eerste bruggen in de nieuwe hoofdstad.

Voordat zij in 1727 op 43-jarige leeftijd overleed, liet Catharina de troon van Rusland na aan de 12-jarige kleinzoon van Peter de Grote, die in 1728 in de kathedraal van Uspenski werd gekroond en tot keizer Peter II werd uitgeroepen. De jonge keizer was zeer knap, goed opgeleid en sprak vloeiend Duits, Frans en Latijn.

Volgens Catharina’s testament moest het Russische rijk tot aan zijn volwassenheid worden geregeerd door de Hoge Geheime Raad met de actieve medewerking van haar twee dochters Anna en Elizaveta.

Mensjikov slaagde er echter opnieuw in de macht in eigen handen te consolideren, en regeerde het land in feite. Het bewind van de jonge keizer Peter II eindigde in 1730, toen hij op 16-jarige leeftijd aan de pokken stierf.