Alai

Misschien bedriegen onze menselijke zintuigen ons – misschien is het bestaan een illusie, en is de werkelijkheid niet echt.

Het idee dat alles wat we weten slechts een constructie van onze geest is, wordt onderzocht in de volgende aflevering van het Science Channel-programma “Through the Wormhole”, gepresenteerd door Morgan Freeman. De aflevering gaat woensdag (17 juli) om 22.00 uur EDT in première.

“Wat is echt?” Freeman vraagt in de show. “Hoe kunnen we er zeker van zijn dat het universum om ons heen echt bestaat? En hoe kunnen we weten dat de wereld die we zien overeenkomt met wat anderen ervaren?”

Menselijke zintuigen zijn feilbaar. Wat mensen denken waar te nemen, wordt in feite gefilterd en verwerkt door de hersenen om een bruikbaar beeld van de wereld te vormen. Normaal gesproken is deze filtering nuttig, waardoor mensen belangrijke informatie kunnen sorteren uit het spervuur van gegevens dat elke minuut uit hun omgeving binnenkomt.

Maar dit filterend vermogen kan een zwakte worden, zoals het vaak doet wanneer we naar een goochelaar kijken.

“Een goede goochelaar zal universele hersenprocessen aanboren die ten grondslag liggen aan de waarneming,” zei Lawrence Rosenblum, een psycholoog aan de Universiteit van Californië in Riverside en zelf goochelaar. Een goochelaar richt bijvoorbeeld vaak de blik van het publiek op één hand terwijl hij iets met de andere hand doet.

Maar Rosenblum ziet de menselijke neiging om in zo’n misleiding te trappen niet als bewijs dat de hele werkelijkheid alleen in ons hoofd bestaat. “Ons perceptuele systeem kan voor de gek worden gehouden, maar ik vat dat helemaal niet op als een teken dat we de werkelijkheid construeren,” vertelde hij LiveScience.

All in the mind

Als leden van de samenleving creëren mensen een vorm van collectieve werkelijkheid. “We maken allemaal deel uit van een gemeenschap van geesten,” zegt Freeman in de show.

Zo bestaat geld in werkelijkheid uit stukjes papier, maar die papiertjes vertegenwoordigen iets veel waardevollers. De stukjes papier hebben de macht van leven en dood, zegt Freeman – maar ze zouden niets waard zijn als mensen niet in hun macht geloofden.

Geld is fictie, maar het is nuttige fictie.

Een andere fictie waar mensen zich collectief mee bezighouden is optimisme. Neurowetenschapper Tali Sharot van het University College London bestudeert “the optimism bias”: de neiging van mensen om in het algemeen de waarschijnlijkheid van positieve gebeurtenissen in hun leven te overschatten en de waarschijnlijkheid van negatieve te onderschatten.

In de show doet Sharot een experiment waarbij ze een man in een hersenscanner legt en hem vraagt de waarschijnlijkheid in te schatten dat negatieve gebeurtenissen, zoals longkanker, hem zullen overkomen. Dan wordt hem de ware waarschijnlijkheid gegeven.

Wanneer de werkelijke risico’s verschillen van de man’s schattingen, lichten zijn frontale kwabben op. Maar het hersengebied reageert beter op de discrepantie wanneer de werkelijkheid positiever is dan wat hij had geraden, aldus Sharot.

Dit toont aan hoe mensen enigszins hardwired zijn om optimistisch te zijn. Dat kan zijn omdat optimisme “de neiging heeft om veel positieve uitkomsten te hebben,” vertelde Sharot aan LiveScience. Optimistische mensen hebben de neiging om langer, gezonder en succesvoller te leven, zei ze, en de daad van positief denken kan een self-fulfilling prophecy zijn. “Als je denkt dat je meer kans hebt om promotie te krijgen, ben je meer geneigd om je meer in te spannen en lange uren te werken,” zei Sharot.

Maar deze enigszins vervormde kijk op de wereld kan ook een zwakte zijn – een persoon kan blijven roken omdat hij niet verwacht longkanker te krijgen, bijvoorbeeld. Realistischer zijn is in sommige gevallen belangrijk, waarschuwde Sharot.

Fysische werkelijkheid

Fysici kijken verder dan de menselijke geest voor de externe werkelijkheid, maar zelfs die werkelijkheid is niet de absolute waarheid. De fundamentele werkelijkheid zoals wetenschappers die begrijpen is gebaseerd op de kwantummechanica, een domein waarin allerlei vreemde dingen gebeuren. Een elektron kan zich gedragen als een deeltje of als een golf, afhankelijk van hoe men het meet. En wetenschappers kunnen op elk moment de positie of het momentum van een deeltje meten, maar nooit allebei.

“Kwantummechanica is gewoon de beste theorie die we ooit hebben ontwikkeld,” zegt theoretisch natuurkundige David Tong, van de Universiteit van Cambridge, in de show. Maar veel van deze werkelijkheid is per definitie onkenbaar. Een andere fysicus die in de show aan het woord komt, Steven Nahn van het MIT, zegt: “Ik geloof absoluut dat de werkelijkheid een echt iets is, maar dat betekent niet dat we haar ook begrijpen.” Nahn maakte deel uit van het team wetenschappers dat in 2012 bewijs vond voor het Higgs boson, het deeltje dat andere deeltjes hun massa geeft.

Het universum kan meer dimensies blijken te hebben dan we kennen, waarbij fundamentele krachten zich heel anders gedragen dan hoe wij ze waarnemen. Zo is de zwaartekracht de zwakste van de vier fundamentele krachten, maar in andere dimensies zou zij even sterk kunnen zijn. “In deze verborgen werkelijkheid zouden de dingen heel anders zijn,” zegt Freeman.

Het universum zou zelfs een soort hologram kunnen zijn. De hoeveelheid informatie die in een gebied van de ruimte kan worden opgeslagen, is evenredig met de oppervlakte van het gebied, in plaats van met het volume – een eigenschap die bekend staat als het holografische principe. Een mogelijke implicatie is dat de werkelijkheid in feite tweedimensionaal is, en dat de driedimensionale wereld slechts een illusie is, hetgeen een deel van het vreemde van de kwantummechanica zou verklaren.

Al deze visies op de wereld – die welke wij in onze geest waarnemen, en die welke natuurkundigen in het heelal ontdekken – zijn smaakjes van de werkelijkheid. Wat mensen waarnemen als werkelijkheid is misschien niet meer dan een illusie. Maar uiteindelijk doet dat er misschien niet toe.

Volg Tanya Lewis op Twitter en Google+. Volg ons @livescience, Facebook & Google+. Origineel artikel op LiveScience.com.