Arctische seizoenen staan bekend om hun uitersten. Afwisseling in temperatuur en veranderingen in licht tussen zomer- en wintermaanden zijn de gebruikelijke omgevingsomstandigheden die om aanpassing vragen. Bij het naderen van de winter beginnen de rendieren veel lichaamsvet aan te maken en ook hun vacht wordt voller, in kleur veranderend van bruin naar wit. Een ander kenmerk werd in 2013 ontdekt aan de Universiteit van Tromsø in Noorwegen: ook de kleur van de ogen verandert met het seizoen. Gouden ogen in de zomer, blauwe in de winter. Alsof het uiterlijk past bij de periode van het jaar.
Rendierogen veranderen van kleur
Waarom? Verbeterd nachtzicht is duidelijk het positieve resultaat van deze kleurveranderende truc en dus een nuttig vermogen om roofdieren te spotten in de uitgerekte duisternis tijdens de lange wintermaanden. Hoewel dit zicht niet zo helder is als dat in de zomer, is het zien van een wazige gedaante die misschien op zoek is naar een maaltijd, waardoor de ‘roofdier=opjagen’ knop in het reactiepaneel wordt ingedrukt, ontegenzeggelijk een betere conditie dan helemaal niets waar te nemen.
Hoe het werkt:
◊ rendieren hebben een speciaal weefsel in het oog achter het netvlies, het tapetum lucidum (TL)
◊ dit TL kan van kleur veranderen: goudkleurig in de zomer met het meeste licht dat direct wordt teruggekaatst, diepblauw in de winter met minder licht dat uit het oog wordt weerkaatst
◊ als gevolg daarvan is er meer netvliesgevoeligheid, waardoor het nachtzicht wordt verbeterd.
Broedplaatsen, begin mei
Verdedigingsgereedheid: een gewei
Het is allemaal logisch. Dieren die geen roofdier maar prooi zijn, hebben vaak wel een of twee speciale vaardigheden of eigenschappen die nuttig kunnen zijn om terug te keren naar een meer veilige en handige staat. Rendieren hebben slechts twee manieren om zich te verdedigen tegen een aanval: weglopen of de aanvaller met hun gewei steken. Rendieren zijn trouwens de enige hertensoort waarbij zowel de mannetjes als de vrouwtjes een gewei bezitten, een unieke eigenschap. Het daadwerkelijk gebruiken van die hoorns in een gevecht is in de regel niet het gedrag van het vrouwtje. De bereidheid komt met het moederinstinct. Een roofdier kan haar tegenkomen, in welk geval het wijfje, zwanger zijnde, vaak de voorkeur zal geven aan vechten boven vluchten. Wanneer ze een kalf bij zich heeft dat verdedigd moet worden, laat zo’n noodgeval haar ook beperkte opties om de voor de hand liggende reden dat het kalf niet zo snel weg kan komen als nodig is.
Op zoek naar voedsel
Tijdens de lange winters in de Noordse landen is voedsel schaars. De grote, platte hoeven dienen het volwassen rendier als sneeuwschoenen, met een extra seizoenswisseling: in de herfst en de winter worden de hoeven hard, zodat de dieren door harde sneeuw- en ijskorsten naar voedsel kunnen zoeken. De kalveren, voor het grootste deel het kwetsbare segment van de kudde, missen in zekere mate de aanpassing van de hoeven, omdat zij nog jong zijn. Geweien zijn de nuttige werktuigen omdat zij het graven naar voedsel in diepe sneeuw vergemakkelijken. De jongen zijn hierbij afhankelijk van de hulp van hun moeder.
Migrerende kudden
In de lente-wintertijd van de Sami beginnen de rendierkudden aan de trek naar de kalvergebieden in de bergen. Net als de zalmen, keren ze elk jaar terug naar hetzelfde gebied. Een prachtig gezicht is het, kleinere en grotere groepen lopen vanuit de bossen bergopwaarts tot ze elkaar ontmoeten op hoger gelegen gronden, duizenden rendieren zijn in beweging. Elke dag telt, een vroege lente kan de warmte van het zonlicht brengen maar ook de sneeuw die in smeltwater verandert, wat een ongunstige reisconditie is voor de rendieren. Als de hoger gelegen gebieden niet op tijd zijn bereikt, worden de kalveren geboren in de uitlopers van de bergen, met meer roofdieren in de buurt. Zonder hier in het debat over de klimaatveranderingen te willen treden, moet worden gezegd dat de warmere temperaturen van de laatste jaren niet door iedereen worden toegejuicht.
Wisseling van de seizoenen
Op dit moment smelt de sneeuw en nieuwe kleuren geven de komst van de lente aan. De kalveren zullen hun moeders volgen en de bewegingen van het leven oppikken. Na ongeveer 45 dagen zijn ze in staat om te grazen en te foerageren, en imiteren ze de volwassenen die genieten van elk hapje rendiermos. Deze korstmossoort met zijn oplichtende, bleekgrijsgroene kleur komt van nature voor in arctische gebieden en is het favoriete voedsel van de rendieren. Maar het is pas in de daaropvolgende herfst dat de pasgeborenen onafhankelijk worden van hun moeders, het moment waarop tijdens de herfsttrek de groepen weer kleiner worden. Het is ook het begin van het paarseizoen, ruwweg van eind september tot begin november.
Rangifer tarandus. De arctische omgeving is hun thuis, de aan het klimaat aangepaste levenscyclus is hun tempo, nu ze het circadiane ritme door de natuur hebben verloren. Dat is niet verwonderlijk en ook niet onnodig in een habitat waar het ’s winters diep donker is en het midden van de zomer eindeloos lang licht is. Daartussenin betekent dit lange maanden vol muggen, gevolgd door een prachtige herfst voordat de winterblues weer in de ogen van de rendieren zit.
Lees en bekijk meer
- Shifting mirrors: adaptive changes in retinal reflections to winter darkness in Arctic reindeer – Karl-Arne Stokkan et al. – 30 oktober 2013.
- Een uitgebreid rendier feitenbestand is te vinden op Wildscreen Arkive.
- En prachtige fotografie van Erika Larsen, een collectie getiteld ‘Sami – Walking with reindeer’.
Foto’s door Helena Andersson