By Philip Durkin
Het voor de hand liggende antwoord op “wanneer is een boek een boom?” is “voordat er een boek van is gemaakt” – je hoeft geen wetenschapper te zijn om te weten dat (het meeste) papier van bomen komt – maar de zaken worden ingewikkelder als we onze aandacht op de etymologie richten.
Het woord boek zelf is in de loop der eeuwen maar weinig veranderd. In het Oudengels had het de vorm bōc, en het is van Germaanse oorsprong, verwant aan bijvoorbeeld Nederlands boek, Duits Buch, of Gotisch bōka. Ook de betekenis is vrij stabiel gebleven: in het Oudengels was een bōc een volume bestaande uit een reeks geschreven en/of geïllustreerde pagina’s die samengebonden waren om het lezen te vergemakkelijken, of de tekst die in zo’n volume werd geschreven, of een blanco schrift, of soms een ander soort geschreven document, zoals een oorkonde.
Het argument voor…
De bladzijden van boeken in de Angelsaksische tijd werden gemaakt van perkament (d.w.z. dierenhuid), niet van papier. Maar niettemin gaat een langdurige en nog steeds algemeen aanvaarde etymologie ervan uit dat de Germaanse basis van boek uiteindelijk verband houdt met de naam van de beukenboom. De verklaringen voor dit semantische verband zijn zeer uiteenlopend geweest. Op een bepaald moment richtten geleerden zich in het algemeen op de praktijk van het krassen van runen (het vroeg-germaanse schriftsysteem) op stroken hout, maar recentere verslagen leggen in plaats daarvan de nadruk op het gebruik van houten schrijftabletten.
Woorden in andere talen hebben deze semantische ontwikkeling gevolgd van ‘materiaal om op te schrijven’ tot ‘schrift, boek’. Een voorbeeld is het klassieke Latijn liber dat ‘boek’ betekent (en de stam is van bibliotheek). Aangenomen wordt dat dit oorspronkelijk een gebruik was van liber dat ‘schors’ betekent, aangezien de schors van bomen volgens de Romeinse traditie al vroeg als schrijfmateriaal werd gebruikt. Vergelijk ook Sanskriet bhūrjá- (als mannelijk zelfstandig naamwoord) ‘berkenboom’, en (als vrouwelijk zelfstandig naamwoord) ‘berkenschors gebruikt om te schrijven’.
Het argument tegen…
Deze verklaring heeft sommige geleerden verontrust. Er zijn twee belangrijke redenen voor. Ten eerste, de woorden voor ‘boek’ en ‘beuk’ in de vroegste opgenomen stadia van verschillende Germaanse talen behoren tot verschillende stamklassen (die bepalen hoe ze hun uitgangen voor grammaticale zaak en aantal vormen), en het woord voor ‘boek’ vertoont een stamklasse waarvan vaak wordt aangenomen dat die archaïscher is dan die van het woord voor ‘beuk’.
Ten tweede, in het Gotisch (de taal van de oude Goten, bewaard in belangrijke vroege manuscripten) betekent bōka in het enkelvoud (gewoonlijk) ‘letter (van het alfabet)’. In het meervoud betekent Gotisch bōkōs ook ‘(juridisch) document, boek’, maar sommigen hebben betoogd dat dit een latere ontwikkeling weerspiegelt, gemodelleerd naar het Oudgriekse γράμμα (gramma) ‘letter, geschreven teken’, ook in het meervoud γράμματα (grammata) ‘letters, literatuur” (uit dit woord komt uiteindelijk de moderne Engelse grammatica voort), en ook op het klassieke Latijn littera “letter van het alfabet, kort geschrift”, ook in het meervoud litterae “document, tekst, boek” (uit dit woord komt uiteindelijk de moderne Engelse literatuur voort).
In het licht van deze factoren hebben sommigen gesuggereerd dat boek en zijn Germaanse verwanten een andere oorsprong kunnen hebben, van dezelfde Indo-Europese basis als het Sanskriet bhāga- ‘portie, lot, bezit’ en het Avestan baga ‘portie, lot, geluk’. De hypothese is dat een woord van deze oorsprong in het Germaans werd gebruikt voor een stuk hout met runen (of een enkele rune) erop gegraveerd, dat werd gebruikt om loten uit te werpen (een praktijk beschreven door de oude historicus Tacitus), vervolgens voor de runetekens zelf, en vandaar voor Griekse en Latijnse letters, en uiteindelijk voor teksten en boeken die deze bevatten.
Vele geleerden blijven er echter van overtuigd dat boek en beuk uiteindelijk verwant zijn, en stellen dat de vormen en betekenissen in de vroegste geschreven documenten in de verschillende Germaanse talen reeds de resultaten weergeven van een lang ontwikkelingsproces in woordvorm en betekenis, dat de oorspronkelijke relatie tussen het woord boek en de naam van de boom heeft verdoezeld. Voor meer details hierover, en voor verwijzingen naar enkele van de belangrijkste discussies over de etymologie van boek, zie de sectie etymologie van de vermelding voor boek in OED Online.
Dit artikel verscheen eerst op de OxfordWords blog.
Philip Durkin is adjunct-hoofdredacteur van de Oxford English Dictionary, en de auteur van Borrowed Words: A History of Loanwords in English.
Taal is belangrijk. Bij Oxford Dictionaries willen we u laten profiteren van onze taalexpertise om u te helpen contact te maken met uw wereld.
Schrijf u in voor de OUPblog via e-mail of RSS.
Schrijf u in voor alleen taalartikelen op de OUPblog via e-mail of RSS.