Rusland markeerde zaterdag de 75e verjaardag van het einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa, een dag na zijn toenmalige Westerse bondgenoten in de strijd tegen Nazi Duitsland.
Het was de voortzetting van een traditie die dateert uit het tijdperk van de communistische dictator Jozef Stalin, die de in Reims, Frankrijk, op 8 mei 1945 ondertekende overgave van de nazi’s aan de westerse bondgenoten verwierp, en aandrong op een andere ondertekening van de capitulatie de volgende dag in de Duitse hoofdstad Berlijn, die was gevallen aan de Sovjet-troepen.
Dat is niet het enige verschil tussen de wijze waarop de oorlogvoerende bondgenoten zich een conflict herinneren dat voor sommigen een overheersend, zij het verschuivend, cultureel referentiepunt blijft in de hedendaagse nationale identiteiten.
Opeenvolgende politiek en propaganda, herwaarderingen en het ontstaan van nieuwe feiten uit de oorlogstijd, alsmede veranderende culturele smaken en de onmiddellijke behoeften van politieke leiders en volkeren van die tijd, hebben het geheugen veranderd. Zij hebben in de loop der tijd ook de wijze veranderd waarop het einde van de verwoestende strijd wordt gemarkeerd, alsmede de wijze waarop het wordt herinnerd, aldus historici.
Rusland viert sinds 1945 elk jaar de overwinning in wat het “de Grote Patriottische Oorlog” noemt, maar de herdenking heeft een make-over ondergaan. Parades werden vaak opgevoerd zonder tanks en raketten die over het Rode Plein denderden, onder het waakzame oog van zeventigjarige en tachtigjarige secretarissen van de Communistische Partij.
Onder het leiderschap van de Russische president Vladimir Poetin is de Dag van de Overwinning echter een grotere en meer militaristische aangelegenheid geworden, een waarin geavanceerde militaire apparatuur wordt tentoongesteld en Stalin wordt geprezen in een herschikking van het patriottisme.
Maar dit jaar werd, dankzij het coronavirus, de grote viering in Moskou die was gepland voor de 75e verjaardag van VE Day afgelast. Hetzelfde gebeurde in de rest van Europa, waar regeringen plannen voor fanfares en volle zalen, militaire parades, concerten en straatfeesten zagen sneuvelen.
Sommige dingen veranderen echter nooit.
In zijn boek Inferno: The World at War, 1939-1945, merkt de Britse militair historicus Max Hastings op dat elk van de zegevierende naties “uit de Tweede Wereldoorlog tevoorschijn kwam vol vertrouwen in de overtuiging dat zijn eigen rol doorslaggevend was geweest bij het behalen van de overwinning.”
Wie de hoofdrolspeler was in de nederlaag van de nazi’s in Europa blijft een vraagstuk – afgelaste festiviteiten en de pandemie niettegenstaande.
Terwijl de meesten de Verenigde Staten zien als degenen die de cruciale rol hebben gespeeld bij het overwinnen van Adolf Hitler, zien de Britten, volgens opiniepeilingen die deze week zijn vrijgegeven, zichzelf als degenen die de grootste rol hebben gespeeld in de oorlogsinspanning – hoewel ze erkennen dat de nazi’s niet zouden zijn overwonnen zonder de Sovjet-Unie die de Duitse Wehrmacht aan het Oostfront heeft laten bloeden.
Verenigde Staten gecrediteerd
In tegenstelling daarmee geloven Amerikanen, Duitsers en Fransen dat de Amerikaanse oorlogsinspanning uiteindelijk de belangrijkste bijdrage was in het behalen van de overwinning in Europa, volgens een enquête uitgevoerd door de Britse opiniepeiler YouGov. Uit recente opiniepeilingen in Rusland blijkt echter dat de Russen ervan overtuigd zijn dat zij het meeste krediet verdienen voor de nederlaag van Hitler – mogelijk een weerspiegeling van de enorme dodentol die het land in de oorlog heeft geleden.
Er zijn naar schatting 25 miljoen tot 31 miljoen Russen omgekomen in het conflict – 16 miljoen van hen burgers, en meer dan 8 miljoen van het Rode Leger. De Russen wijzen ook op het feit dat de Sovjettroepen meer Duitse soldaten doodden dan hun westerse tegenhangers, goed voor 76 procent van de Duitse militaire doden.
Sommige militaire historici zeggen dat het dodental en het aantal slachtoffers niet moet worden gezien als een afspiegeling van wat noodzakelijkerwijs cruciaal was in de nederlaag van de nazi’s. De geallieerde overwinning was gecompliceerder dan de heroïsche opoffering van Sovjet soldaten. Historicus Anthony Beevor zei tegen het Britse dagblad The Times dat Stalin hardvochtiger was dan de Westerse leiders, die probeerden het aantal slachtoffers te minimaliseren.
“Het Rode Leger stuurde militieleden zonder wapens naar aanvallen en verwachtte in feite dat ze Panzerdivisies met hun eigen lichamen zouden tegenhouden,” zei hij. “Ze leden aan een dodelijk slachtofferpercentage van 42 procent. Ze hebben gewoon een kwart miljoen levens weggegooid.” Anderen zeggen dat de westerse houding ten opzichte van de Sovjet-Unie gekleurd is door het feit dat Stalin in 1939 een niet-aanvalsverdrag met Hitler sloot dat ertoe bijdroeg dat de nazi-leider een wereldoorlog kon ontketenen, voordat hij zijn aandacht op Rusland richtte.
De VS mobiliseerden ongeveer evenveel troepen als Rusland, maar vochten aan meer belangrijke frontlinies – niet alleen in Europa, maar ook in de Stille Oceaan en Noord-Afrika. De Amerikaanse oorlogsproductie – het vermogen om verbazingwekkende aantallen bommenwerpers, tanks en oorlogsschepen te produceren – was mogelijk de belangrijkste oorlogswinnende factor, zeggen sommige historici, die erop wijzen dat Amerikaanse fabrieken meer vliegtuigen produceerden dan alle andere grote oorlogsmogendheden samen.
Aanvoer uit de VS
En zonder Amerikaanse aanvoer zou de Sovjet-oorlogsinspanning enorm zijn verminderd. Amerika leverde Stalin 400.000 vrachtwagens, 2.000 locomotieven, meer dan 10.000 stuks rollend spoorwegmaterieel en voor miljarden dollars aan oorlogsvliegtuigen, tanks, voedsel en kleding. Tegelijkertijd leverden de VS ook bijna een kwart van de Britse munitie.
“We hadden geluk dat we Amerika als bondgenoot hadden,” vertelde de Russische historicus Anatoly Razumov onlangs aan VOA. Hij zei dat Amerikaanse technologie en voorraden de basis vormden van de Russische oorlogsinspanningen. “En daar willen we onze ogen voor sluiten. Het is een schande! Soms praat ik met gewone mensen die het niet willen begrijpen. We waren samen tijdens de oorlog. Hoe zou het zijn als we deze hulp niet hadden gehad? Het was niet de overwinning van één land op Hitler. Het was een overwinning van de hele wereld op hem.”
Dat standpunt werd 75 jaar geleden herhaald door Winston Churchill, de iconische Britse oorlogsleider, toen hij op 8 mei 1945 om 15.00 uur (Londense tijd) een radio-uitzending deed aan het Britse volk om de overwinning in Europa aan te kondigen.
Hij besprak de eenzame strijd van zijn land tegen Hitler in 1940, maar hij benadrukte ook de geleidelijke opkomst van “grote bondgenoten” in de strijd, waarmee hij suggereerde dat de overwinning was behaald dankzij een gecombineerde inspanning. “Uiteindelijk,” zei hij, “was de hele wereld verenigd tegen de boosdoeners, die nu voor ons neerliggen.”
Churchill besloot zijn uitzending: “We mogen ons een korte periode van blijdschap veroorloven. … Voorwaarts Britannia! Lang leve de zaak van de vrijheid! God save the king!”
Britten gunden zichzelf vrijdag een adempauze van coronavirus ellende om VE Day te vieren. De viering was een meer gedempte en stationaire aangelegenheid dan was gepland, net als in buurland Frankrijk en elders in Europa. Parijzenaars wapperden met de Franse driekleur vanaf balkons. Britten hielden theekransjes in hun tuinen en langs hun straten – en zorgden ervoor dat ze op veilige afstand van elkaar bleven terwijl ze het glas hieven op de ontelbare individuele offers die in 1945 tot de overwinning in Europa hadden geleid.
Uitzending van de koningin
Hoe de oorlog werd gewonnen – wie het leeuwendeel van de eer verdient – leek verloren op het moment van stille viering en terwijl ze luisterden naar een uitzending van koningin Elizabeth, die, net als andere westerse leiders, de offers uit oorlogstijd gebruikte om hoop te inspireren in de strijd tegen het coronavirus nu. Ze verweefde de thema’s van uithoudingsvermogen en succes in oorlogstijd en zei dat Groot-Brittannië nog steeds een land was dat degenen die in WO II vochten “zouden herkennen en bewonderen.”
En ze voegde eraan toe: “Geef nooit op, wanhoop nooit.”
In Washington sloten oorlogsveteranen zich aan bij de Amerikaanse president Donald Trump bij het leggen van een krans bij het World War II Memorial. “Deze helden zijn levende getuigen van de Amerikaanse geest van doorzettingsvermogen en overwinning, vooral in het midden van donkere dagen,” zei woordvoerder Judd Deere van het Witte Huis, dwars door het rumoer van het historische debat.