In de eenentwintigste eeuw komt hoofdpijn veel voor en veroorzaakt het aanzienlijke pijn en invaliditeit. Hoofdpijn is waarschijnlijk het meest voorkomende probleem dat professionals in de gezondheidszorg in de klinische praktijk zien, met spanningshoofdpijn, cervicogene hoofdpijn en migraine als de meest voorkomende vormen.1 Deze hoofdpijn gaat gepaard met een hoge mate van lijden en aanzienlijke sociaaleconomische kosten.2 Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft ten minste 47% van de volwassenen in het afgelopen jaar last gehad van hoofdpijn. Wereldwijd wordt slechts een minderheid van de hoofdpijnen correct gediagnosticeerd.3 De onwetendheid van de beroepsbeoefenaars en de onderschatting van deze pathologische entiteit zijn factoren die de diagnose bemoeilijken, met als gevolg dat de aan de patiënten voorgeschreven behandelingen ontoereikend zijn. Hoofdpijn veroorzaakt niet alleen pijn, maar heeft ook een negatieve invloed op de levenskwaliteit van de persoon, maakt hem ongeschikt voor het uitvoeren van dagelijkse activiteiten en veroorzaakt sociaaleconomische problemen.3 De International Society of Headaches (IHS) publiceerde in 2013 de derde editie van de International Classification of headaches, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen primaire en secundaire hoofdpijn en tussen primaire hoofdpijn, waarbij de pijn het enige of belangrijkste symptoom is: migraine, spanningshoofdpijn, trigeminaal-autonomische hoofdpijn en andere primaire hoofdpijn (hoofdpijn, fysieke inspanning, externe druk). Bij secundaire hoofdpijn daarentegen is de pijn een gevolg van een ander proces. Deze groep benadrukt de hoofdpijn die wordt toegeschreven aan hoofdtrauma, cervicale, vasculaire aandoeningen en psychiatrische stoornissen.4-6
Cervicogene hoofdpijn (CGH) is chronisch of recidiverend van aard en blijkt voort te komen uit musculoskeletale disfunctie van de cervicale wervelkolom (nek). De prevalentie van hoofdpijn in het leven van volwassenen kan oplopen tot 20 à 30 procent. Conservatieve behandeling, zoals fysiotherapie, wordt vaak aanbevolen als eerste stap in de behandeling van hoofdpijn. De behandeling kan bestaan uit manuele therapie, farmacologische geneesmiddelen, fysiotherapie en ontspannings-/cognitieve therapieën.5 Cervicogene hoofdpijn wordt meestal in verband gebracht met gewrichts-, schijf- en ligamentpijn van de bovenste halswervelkolom. De bovenste halswervelkolom ontvangt echter ook afferente inputs van spieren. De rol van referred pain naar het hoofd uitgelokt door spierweefsels heeft de laatste jaren bijzondere belangstelling gekregen. 6,7 Patiënten met cervicogene hoofdpijn vertoonden dalingen in de kwaliteit van leven vergelijkbaar met migraine patiënten en patiënten met spanningshoofdpijn, met zelfs lagere scores voor fysiek functioneren.8
Cervicogene hoofdpijn (CGH)
Cervicogene hoofdpijn (CGH) is chronisch of recidiverend van aard en blijkt voort te komen uit musculoskeletale disfunctie van de cervicale wervelkolom (nek).9 Hoewel de prevalentie van CGH aanzienlijk lager is dan die van spanningshoofdpijn en migraine, hebben patiënten met CGH een aanzienlijke belasting van de kwaliteit van leven, vergelijkbaar met patiënten met migraine en spanningshoofdpijn.9 Het eerste deel van “cervicogeen” verwijst naar de halswervelkolom, die bestaat uit zeven botten die beter bekend staan als de nek; “genisch” betekent dat de hoofdpijn in dit gebied wordt opgewekt, met name in de bovenste drie botten. Met andere woorden, wat aanvoelt als een doffe, pijnlijke pijn in het hoofd heeft in werkelijkheid zijn wortels in de nek.10
Een “cervicogene episode” kan een uur tot een week duren. De pijn zit meestal aan één kant van het hoofd, vaak samen met de kant van de nek waar er een verhoogde benauwdheid is.9 Bijna zeker zal het bewegingsbereik in het gedrang komen. Veel voorkomende oorzaken van CGH kunnen chronisch zijn: slechte lichaamshouding, zoals hierboven vermeld, of artritis. Ze kunnen ook traumatisch zijn: het resultaat van een plotselinge, krachtige beweging van de schedel en de nek zoals bij een whiplash veroorzaakt door een auto-ongeluk, een val, of een botsing tijdens het sporten. Hoofdpijn die drie of meer maanden na een hersenschudding ontstaat, wordt volgens één studie meestal niet veroorzaakt door hersen- of hoofdletsel. Dit suggereert een verband met de halswervelkolom.11 Deze studie gaf ook aan dat CGH vier keer meer vrouwen dan mannen treft. Nekposities en specifieke beroepen, zoals kappen, timmeren en vrachtwagen-/tractorrijden, zijn in verband gebracht met CGH.11 De diagnose van CGH kan lastig zijn omdat het op andere hoofdpijn kan lijken en andere hoofdpijn kan uitlokken, zoals migraine. Meestal ontstaat CGH doordat de nekgewrichten stijf, pijnlijk en ontstoken zijn. De aangrenzende zenuwen raken geïrriteerd en verwijzen de pijn naar de nek, de schouder en het hoofd, inclusief het gezicht en achter een oog.9 Cervicogene hoofdpijn, ook wel secundaire hoofdpijn genoemd, kan worden veroorzaakt door een geblokkeerde zenuw of een andere gezondheidsprobleem dat zijn oorsprong vindt in een bron binnen de halswervelkolom (figuur 1). Dit kunnen de bloedvaten, tussenwervelschijven, ligamenten of spieren van de nek of rug zijn.11
Figuur 1 Cervicogene hoofdpijn.12
Anatomie en fysiologie van een cervicogene hoofdpijn
Wat een cervicogene hoofdpijn onderscheidt van meer klassieke hoofdpijnen zoals migraine of spanningshoofdpijn, is dat cervicogene hoofdpijn in feite wordt veroorzaakt door disfunctie vanuit de nek. Cervicogene hoofdpijn is een vorm van verwijzende pijn – wat betekent dat, hoewel de bron van de pijn in de nekwervelkolom ligt, het pijngevoel in het hoofd wordt gevoeld als hoofdpijn. Dit gebeurt omdat er zenuwen in de bovenste halsstreek (C1, C2 en C3) zijn die verbindingen hebben met zenuwen van het hoofd (hersenzenuw V via het ruggenmerg van de nervus trigeminus). Hoewel er enige controverse bestaat, is een grote meerderheid van de literatuur het erover eens dat de meest voorkomende oorzaak van cervicogene hoofdpijn disfunctie is van de C2-3 zygapofysiale gewrichten (facetgewrichten).12 Er is echter ook literatuur die ondersteunt dat cervicogene hoofdpijn kan ontstaan door disfunctie van de C2-3 en C3-4 tussenwervelschijven van facetgewrichten, evenals de atlantoaxiale (C1-2) en atlanto-occipitale (C0-1) gewrichten.13
Tekenen en symptomen van cervicogene hoofdpijn
Een “cervicogene episode” kan een uur tot een week duren. De pijn zit meestal aan één kant van het hoofd, vaak in correlatie met de kant van de nek waar er verhoogde benauwdheid is.9 Volgens het Instituut voor Fysiotherapie (PTI),14
- Nekpijn of -stijfheid,
- Spannende spieren in de halswervelkolom, licht- en geluidsgevoeligheid,
- Aura (focale neurologische, symptomen korter dan een uur, visuele stoornissen), licht- en geluidsgevoeligheid, braken,
- Nasale congestie, loopneus, zweten in het gezicht, ooglidoedeem, oogpijn,
- Pijn bij kaakbeweging; bruxisme, gewricht, gevoeligheid, knallen en klikken
Cervicogene hoofdpijn oefeningen
Cervicogene hoofdpijn oefeningen kunnen de sleutel zijn tot het verlichten van de pijn en het ongemak van de nek-gerelateerde hoofdpijn. De oefeningen zijn gespecialiseerde verstevigingstechnieken en rekoefeningen voor nekpijn en hoofdpijn die de spanning moeten verlichten en het bewegingsbereik moeten verbeteren. Fysiotherapie en voorgeschreven medicijnen kunnen in ernstige gevallen als aanvullende behandelingen dienen.15 De behandeling van cervicogene hoofdpijn richt zich meestal op het strekken en versterken van de botten, ligamenten en spieren van de nek. Een geschikt schema van gerichte oefeningen kan worden vastgesteld tijdens elke vereiste fysiotherapie voor hoofdpijn, met name die van cervicogene aard. Begin met het drie tot vijf keer per dag uitvoeren van rekoefeningen voor cervicogene hoofdpijn, waarbij het aantal herhalingen telkens wordt verhoogd.16
i. Craniocervicale Flexie (CCF) oefening: Dit wordt gedaan door op de rug te gaan liggen met een opgerolde handdoek achter de nek. Er wordt een knikkende beweging gemaakt met nek en hoofd en deze wordt 10 seconden vastgehouden. Dit is een vooruitgang ten opzichte van het opheffen van de armen aan beide zijden voor de duur van de houdgreep. Zodra de nek en het hoofd sterk zijn, gaat u tegen een muur zitten en voert u de knikkende beweging en de holdingpositie uit zonder neksteun.17
ii. Flexie en extensie oefening: In een zittende of staande positie werd de kin langzaam naar de borst gebracht en gedurende 30 seconden vastgehouden voor een zachte rek naar de achterkant van de nek. Vervolgens wordt het hoofd naar achteren bewogen zodat de ogen op het plafond gericht zijn om de voorste nekspieren te rekken. Houd deze positie 30 seconden aan. Versterk de nekspieren door de hand op het voorhoofd te leggen en te proberen tegen de hand te duwen. Houd deze positie 10 seconden vast. Plaats vervolgens de hand op de achterkant van de nek en het hoofd en beweeg het hoofd naar achteren met de ogen omhoog gericht naar het plafond. Houd deze positie 10 seconden vast (Figuur 2).18
Figuur 2 Nekflexie- en -verlengingsoefening.
iii. Rotatie-oefening: Dit wordt gedaan door rechtop te staan of te zitten in een houding waarbij het hoofd naar rechts draait en over de schouder kijkt. Deze houding moet 30 seconden worden aangehouden alvorens naar de oorspronkelijke positie terug te keren. De procedure wordt aan de linkerzijde herhaald. Ga dan geleidelijk over tot het plaatsen van de rechterhand op de rechterslaap van het hoofd om weerstand te bieden bij het draaien van het hoofd. Deze houding moet 10 seconden worden aangehouden alvorens de oefening aan de linkerkant te herhalen met de linkerhand en slaap (figuur 3).17
iv. Zijwaartse Flexie Oefening: Dit wordt gedaan door te staan of te zitten en het hoofd naar de rechterzijde te laten vallen. Daarna raakt men de rechterschouder aan het rechteroor zonder de schouder opwaarts te bewegen. Deze houding moet 30 seconden worden aangehouden en daarna wordt de uitgangspositie weer ingenomen. De procedure wordt aan de linkerzijde herhaald. Deze spieren werden versterkt met de hand als weerstandssteun tegen de slaap. De positie moet aan elke kant 10 seconden worden aangehouden (figuur 4).17
Figuur 3 Hoofd Rotatie Oefening.
Figuur 4 Laterale Flexie Oefening.
v. Kin intrekken oefening: Beweeg de schouders in staande of zittende positie zachtjes naar achteren terwijl de kin naar de borst wordt gestuikt. Blijf voorwaarts gericht en houd de positie 10 seconden vast. De procedure moet 10 keer worden herhaald (figuur 5).16
Figuur 5 Oefening voor het intrekken van de kin.
vi. Schouderblad oefening: Deze oefening wordt zittend of staand gedaan, met rechte heupen en niet voorover of achterover leunend. Beweeg de schouders langzaam naar achteren en strek de borst zachtjes naar buiten en houd deze positie vijf seconden vast. Laat los en keer terug naar de starende positie en herhaal 10 keer (figuur 6).16
Figuur 6 Schouderbladoefening.
vii. Rugverstevigingsoefening: Tijdens de rugversterkende oefening gaat men op de buik liggen met het gezicht naar de grond. Dit wordt gevolgd door een aantal keren diep in- en uitademen. Vervolgens wordt het bovenlichaam op de ellebogen gestut en wordt deze houding maximaal twee minuten aangehouden (figuur 7).17
Figuur 7 Rugversterkende oefening.