Infrastruktura przemysłu energetycznego i jej znaczenie ekonomiczne
Energetyka jest złożoną dziedziną gospodarki, mającą ogromny wpływ na ekonomikę kraju, dynamikę rozwoju, racjonalny podział inwestycji, bilans płatniczy. Obejmuje on kilka wzajemnie powiązanych systemów: elektroenergetykę, produkcję i zaopatrzenie w ciepło/chłód oraz zaopatrzenie w podstawowe źródła energii – ropę naftową i jej produkty, gaz ziemny itp. Są to obszary, które zużywają większość zasobów energetycznych. Głównymi konsumentami zasobów energii pierwotnej są sektory produkcji energii elektrycznej oraz centralnego ogrzewania/chłodzenia.
W ostatnich dziesięcioleciach szczególną uwagę poświęcono elektroenergetyce. Wydatki na budowę infrastruktury przemysłu energetycznego, eksport i import surowców energetycznych oraz produktów ich przetwarzania, a także ceny energii dla odbiorcy końcowego bardzo silnie oddziałują na rozwój gospodarek, czyniąc tendencje wskaźników ekonomicznych dla sektora energetycznego podstawowym wskaźnikiem przyszłego rozwoju gospodarki. Przemysł energetyczny, ze swoją specyfiką technologiczną, ekonomiczną, społeczną, ekologiczną i innymi aspektami, jest ściśle zintegrowany z kluczowymi dziedzinami życia społecznego: polityką, edukacją, nauką, sferą gospodarczą i społeczną oraz ochroną środowiska. Wspólnota gospodarcza współczesnych państw ulega szybkiej integracji i tworzy jeden system gospodarczy, w którym infrastruktura przemysłu energetycznego staje się częścią składową i elementem spajającym gospodarkę. Ze względu na wyjątkowe znaczenie dla systemów gospodarczych i społecznych, funkcjonowanie systemów energetycznych jest w wielu krajach przedmiotem regulacji państwowych.
Przedsiębiorstwa sektora energetycznego mają jedną wspólną cechę: pełnią bardzo specyficzne funkcje na określonym terytorium, korzystając ze złożonej infrastruktury, która została zbudowana specjalnie dla nich. Infrastruktura przedsiębiorstw przemysłu energetycznego powstaje w trakcie długotrwałego procesu ich funkcjonowania i stanowi główną część struktury kapitału przedsiębiorstwa. Ze względu na duże inwestycje kapitałowe, konkurowanie z tymi przedsiębiorstwami nie jest takie proste; w większości przypadków taka konkurencja nie byłaby dobrze uzasadniona. W większości terytoriów czy regionów działające tam przedsiębiorstwa przemysłu energetycznego służą potrzebom gospodarki i mieszkańców danego terytorium. Jednak istotne zmiany w polityce energetycznej Unii Europejskiej (UE), zastosowanie narzędzi rynkowych w energetyce, rozwój technologii odnawialnych źródeł energii oraz inwestycje kapitału prywatnego w infrastrukturę wymuszają zasadnicze zmiany w energetyce. W celu zwiększenia efektywności działania, przedsiębiorstwa energetyczne zaczęły stosować wiele form własności i modeli zarządzania, nastąpiły procesy prywatyzacji i segmentacji przedsiębiorstw oraz wydzielenia działalności. Cele nakreślone dla reformy przemysłu energetycznego przewidują środki na rzecz ustanowienia konkurencji, zapewnienia przejrzystości działań, dostępności zasobów, bezpiecznych dostaw i mniejszej zależności od dostawców zewnętrznych.
Z powodu niewystarczająco rozwiniętej infrastruktury, dostawy są zwykle bardzo ograniczone, występują awarie systemowe i opóźnienia w zaspokajaniu rosnących potrzeb przemysłu i konsumentów. Z tego powodu przedsiębiorstwa energetyczne powinny skupić się na budowie i rozwoju infrastruktury o określonym przeznaczeniu oraz aktywniejszym stosowaniu wielu form własności, zwiększając w ten sposób koncentrację zasobów kapitałowych i osiągając wyższy poziom efektywności działania. Komisja Energii Unii Europejskiej stoi na stanowisku, że poziom inwestycji w infrastrukturę sieci przesyłowych energii elektrycznej w krajach członkowskich UE jest niewystarczający, co z kolei powoduje, że zwrot z inwestycji w sieci jest niski. Unia Europejska promuje rozwój infrastruktury poprzez finansowanie projektów dotyczących transeuropejskich sieci elektroenergetycznych. Powszechnie uważa się, że w celu osiągnięcia efektywnego zarządzania przemysłem energetycznym należy skupić się przede wszystkim na zarządzaniu popytem na energię oraz na działaniach promujących inwestycje w infrastrukturę, czyli połączenia transgraniczne, które są jedynym warunkiem pomyślnego funkcjonowania wewnętrznego rynku energii w UE (Bačauskas 1999). Całkowity budżet europejskiej infrastruktury sieciowej na lata 2014-2020 wyniesie 50 mld euro, z czego 9,1 mld euro zostanie przeznaczone na rozwój infrastruktury energetycznej.
Najskuteczniejszym środkiem równoważenia wahań w produkcji energii, czyli jej braku lub nadmiaru (zwłaszcza przy zastosowaniu technologii zasobów odnawialnych), jest szersza integracja z międzynarodowymi systemami energetycznymi. Zmusza to systemy przemysłu energetycznego do łączenia się w systemowe alianse – zarówno w wymiarze fizycznym, jak i z punktu widzenia zarządzania. Kierownicy 36 operatorów systemów przesyłowych (OSP) z 31 krajów podpisali w 2008 roku w Pradze deklarację o utworzeniu Europejskiej Sieci Operatorów Systemów Przesyłowych Energii Elektrycznej (ENTSO-E). ENTSO-E ma na celu zharmonizowanie wysiłków OSP w tworzeniu jednolitego europejskiego rynku energii. Już w 2009 roku w skład ENTSO-E wchodziło 42 operatorów systemów przesyłowych z 34 krajów, obejmujących pięć stref synchronicznych, w tym trzy kraje bałtyckie. Celem jest ściślejsze partnerstwo pomiędzy systemami energetycznymi w tworzeniu jednolitego europejskiego rynku energii. Oczywiście prawa fizyczne regulujące funkcjonowanie systemów energetycznych pozostają niezmienne: ostateczna integracja zostanie osiągnięta dopiero wtedy, gdy nowe połączenia dołączą do sieci kontynentalnych i zaczną funkcjonować synchronicznie w ramach sieci Europy kontynentalnej. Obecnie systemy energetyczne krajów bałtyckich funkcjonują synchronicznie z systemem Integrated Power System (IPS)/Unified Power System (UPS) Rosji, łącząc systemy Rosji, Białorusi i regionu bałtyckiego. Zarządzanie systemem elektroenergetycznym krajów bałtyckich w ramach systemu IPS/UPS jest scentralizowane i koordynowane z Rosji. Taka sytuacja z systemami energetycznymi krajów bałtyckich nie spełnia wymagań UE dla systemów elektroenergetycznych Unii Europejskiej.
Dzisiejsza Europa spotyka się ze wzrostem zużycia energii i jej potencjalnym brakiem. Im potężniejszy potencjał gospodarczy kraju, tym więcej energii produkuje i zużywa. W tym kontekście, aby osiągnąć cele gospodarcze i społeczne ukierunkowane na zapewnienie dobrobytu ludności, należy nieuchronnie skoncentrować się na rozwoju przemysłu energetycznego. Przemysł energetyczny jest fundamentalną częścią całej infrastruktury przeznaczonej do „obsługi całego procesu reprodukcji i umożliwienia tego procesu” (Webster’s Third New International Dictionary 1976). W dzisiejszej gospodarce opartej na wiedzy rola przemysłu energetycznego wzrasta jeszcze bardziej: awarie systemowe w systemach energetycznych mogą zniszczyć większość technologii niezbędnych do pomyślnego funkcjonowania społeczeństwa. Ponadto, ze względu na postęp w innych dziedzinach technologii, pojawiają się nowi odbiorcy, na przykład telekomunikacja i elektryczne środki transportu. Prawie wszystkie wielopoziomowe scenariusze rozwoju energetyki przewidują wzrost zużycia energii elektrycznej (Gwartney, Stroup & Soubel 1997).
Przemysł energetyczny jest odpowiedzialny za większość zanieczyszczeń środowiska i emisji dwutlenku węgla do atmosfery. Przed elektroenergetyką stoją poważne zadania w zakresie ochrony środowiska: stopniowe przechodzenie na bardziej efektywne i „czystsze” technologie oraz tworzenie zaplecza technicznego dla zmniejszania emisji dwutlenku węgla w systemach transportowych i grzewczo-chłodzących.