Wprowadzenie z NIV Study Bible | Przejdź do Księgi Jonasza
Tytuł
Księga ta została nazwana od swego głównego bohatera, którego imię oznacza „gołębicę”; zob. porównanie użyte w stosunku do Efraima w Hos 7,11, aby przedstawić północne królestwo jako „łatwo dające się zwieść i pozbawione rozumu”. Zob. też Ps 68,13; 74,19 i przypisy.
Autor
Chociaż księga nie wskazuje swojego autora, tradycja przypisuje ją samemu prorokowi, Jonaszowi synowi Amittai (1,1), pochodzącemu z Gath Hepher (2Ki 14,25; zob. przypis tamże) w Zebulonie (Joz 19,10,13). Ze względu na liczne podobieństwa z opowiadaniami o Eliaszu i Elizeuszu może on jednak pochodzić z tych samych kręgów prorockich, które pierwotnie ułożyły relacje o tych prorokach, być może w VIII w. przed Chr. (zob. Wstęp do 1 Krl: autor, źródła i data).
Tło
W ciągu półwiecza posługi proroka Jonasza (800-750 przed Chr.) w północnym królestwie Izraela doszło do ważnego wydarzenia: Król Jeroboam II (793-753) przywrócił jej tradycyjne granice, kończąc prawie sto lat sporadycznego konfliktu między Izraelem a Damaszkiem.
Jeroboam, w dobrej Bożej opatrzności (2Ki 14:26-27), wykorzystał klęskę Asyrii pod Damaszkiem (w drugiej połowie IX wieku), która tymczasowo zmiażdżyła to centrum aramejskiej władzy. Do tego czasu Izrael nie tylko został znacznie ograniczony, ale król Damaszku był nawet w stanie kontrolować wewnętrzne sprawy w północnym królestwie (2Ki 13:7). Jednak po kampanii asyryjskiej przeciwko Damaszkowi w 797 roku Jehoasz, król izraelski, zdołał odzyskać terytorium utracone na rzecz króla Damaszku (2Ki 13:25). Wewnętrzne kłopoty w Asyrii pozwoliły następnie Jeroboamowi dokończyć odbudowę północnych granic Izraela. Niemniej jednak Asyria pozostawała w tym czasie prawdziwym zagrożeniem z północy.
Prorocy Pana przemawiali do Izraela w związku z tymi wydarzeniami. Około 797 r. p.n.e. Elizeusz przemawiał do króla Izraela w sprawie przyszłych zwycięstw nad Damaszkiem (2Ki 13:14-19). Kilka lat później Jonasz przepowiedział odbudowę, której dokonał Jeroboam (2Ki 14:25). Ale wkrótce po zwycięstwie Izrael zaczął się cieszyć z nowo zdobytej władzy. Ponieważ została uwolniona od obcych nacisków – uwolnienie, które przyszło zgodnie z zachęcającymi słowami Elizeusza i Jonasza – poczuła się zazdrośnie zadowolona ze swego uprzywilejowanego statusu u Boga (Am 6,1). Skupiła swoją religię na oczekiwaniach „dnia Pańskiego” (Am 5,18-20), kiedy to Boża ciemność ogarnie inne narody, pozostawiając Izraelowi możliwość rozkoszowania się Jego światłem.
Właśnie w takim czasie Pan posłał Amosa i Ozeasza, aby ogłosili swojemu ludowi izraelskiemu, że „już ich nie oszczędzi” (Am 7,8; 8,2), lecz wyśle na wygnanie „za Damaszek” (Am 5,27), tzn, do Asyrii (Hos 9:3; 10:6; 11:5). W tym czasie Pan posłał również Jonasza do Niniwy, aby ostrzec ją przed zbliżającym się niebezpieczeństwem sądu Bożego.
Ponieważ Jonasz był współczesny Amosowi, zobacz Wprowadzenie do Amosa: Date and Historical Situation for additional details.
Date of Writing
Z wielu powodów, w tym głoszenia kazań poganom, księdze często przypisuje się datę posteksylną. Mówi się przynajmniej, że księga musiała być napisana po zniszczeniu Niniwy w 612 r. p.n.e. Ale te względy nie są decydujące. Podobieństwo tej narracji do relacji Eliasza-Elisza zostało już zauważone. Można się też zastanawiać, czy wzmianka o pokucie Niniwy i w konsekwencji o uniknięciu zniszczenia miasta miałaby dla autora tak wielkie znaczenie po obaleniu Niniwy. A przypuszczenie, że głoszenie słowa Bożego poganom nie miało znaczenia w VIII wieku, jest pomijaniem faktu, że już w poprzednim stuleciu Eliasz i Elizeusz rozszerzyli swoją posługę na obce ziemie (1Ki 17,7-24; 2Ki 8,7-15). Co więcej, prorok Amos (ok. 760-750) umieścił odkupieńczą działalność Boga na rzecz Izraela w kontekście Jego kontaktów z narodami (Am 1:3-2:16; 9:7,12). Być może najbardziej prawdopodobną datą powstania tej księgi jest trzecia ćwierć VIII wieku, po zakończeniu publicznej posługi Amosa i Ozeasza, a przed upadkiem Samarii na rzecz Asyrii w 722-721 roku.
Interpretacja
Wielu kwestionowało historyczność Księgi Jonasza. Domniemany legendarny charakter niektórych wydarzeń (np. epizod z wielką rybą) spowodował, że zaproponowano alternatywy dla tradycyjnego poglądu, że księga jest historyczną, biograficzną narracją. Chociaż ich konkretne sugestie sięgają od fikcyjnego opowiadania przez alegorię do przypowieści, łączy je wspólne założenie, że relacja ta wyrosła zasadniczo z wyobraźni autora, pomimo jej poważnego i łaskawego przesłania.
Takie interpretacje, często oparte częściowo na wątpliwościach co do cudowności jako takiej, zbyt szybko odrzucają (1) podobieństwa między opowiadaniem o Jonaszu a innymi częściami OT oraz (2) wszechobecną troskę pisarzy OT, zwłaszcza proroków, o historię. Nie zdają sobie również sprawy z tego, że narratorzy OT mieli wyostrzony słuch, by rozpoznać, jak pewne wydarzenia z przeszłości w pielgrzymce Izraela do Boga oświetlają (poprzez analogię) wydarzenia późniejsze. (Na przykład, wydarzenia związane z narodzinami Mojżesza oświetlają exodus, te związane z narodzinami Samuela oświetlają serię wydarzeń opisanych w Księgach Samuela, a posługi Mojżesza i Jozuego oświetlają posługi Eliasza i Elizeusza). Podobnie prorocy uznawali, że przyszłe wydarzenia, które zapowiadali, mogą być oświetlone przez odniesienie do analogicznych wydarzeń z przeszłości. Przeoczając te cechy narracji OT i proroctw, wielu przypuszczało, że opowiadanie, które zbyt zgrabnie pasuje do celu autora, musi być zatem fikcyjne.
Z drugiej strony trzeba przyznać, że biblijni narratorzy byli kimś więcej niż historykami. Interpretowali oni przeszłość z niezachwianym zamiarem przeniesienia jej na teraźniejszość i przyszłość. Przedstawiając wydarzenia z przeszłości, skutecznie wykorzystywali posiadane materiały do osiągnięcia tego celu. Mimo to nie należy kwestionować uczciwości, z jaką traktowali przeszłość. Księga Jonasza relacjonuje prawdziwe wydarzenia z życia i posługi samego proroka.
Charakterystyka literacka
W przeciwieństwie do większości innych prorockich części OT, księga ta jest narracyjnym opisem pojedynczej misji prorockiej. Jej traktowanie tej misji jest więc podobne do opisów posługi Eliasza i Elizeusza, które znajdują się w 1 i 2 Księdze Królewskiej, oraz do niektórych sekcji narracyjnych Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela.
Jak to często bywa w narracjach biblijnych, autor zmieścił wiele na małej przestrzeni; 40 wersetów opowiada całą historię (osiem dodatkowych wersetów poezji jest poświęconych modlitwie dziękczynnej Jonasza). Pod względem zakresu (jeden rozbudowany epizod), zwięzłości, żywości i charakterystyki postaci przypomina on Księgę Rut.
Podobnie jak w Księdze Rut, autor skutecznie wykorzystuje symetrię strukturalną. Opowieść rozwija się w dwóch równoległych cyklach, które zwracają uwagę na serię porównań i kontrastów (zob. Zarys). Punktem kulminacyjnym opowiadania jest wielka modlitwa Jonasza: „Zbawienie przychodzi od Pana” – środkowe z trzech wyznań, jakie padają z jego ust (1,9; 2,9; 4,2). Ostatnie zdanie podkreśla, że słowo Pana jest ostateczne i decydujące, podczas gdy Jonasz pozostaje siedząc w gorącym, otwartym kraju poza Niniwą.
Autor posługuje się sztuką ról reprezentacyjnych w sposób prosty. W tej opowieści o miłującej trosce Boga o wszystkich ludzi, Niniwa, wielkie zagrożenie dla Izraela, jest reprezentantem pogan. Odpowiednio, uparcie niechętny Jonasz reprezentuje zazdrość Izraela o jego uprzywilejowaną relację z Bogiem i jego niechęć do dzielenia się współczuciem Pana z narodami.
Księga przedstawia większy zakres Bożego celu dla Izraela: aby mógł on na nowo odkryć prawdę o Jego trosce o całe stworzenie i aby mógł lepiej zrozumieć swoją rolę w realizacji tej troski.
Zarys
- Jonah ucieka z misji (rozdz. 1-2)
- Komisja Jonasza i jego ucieczka (1. 1-3)
- Krzyk zagrożonych marynarzy do ich bogów (1. 4-6)
- Nieposłuszeństwo Jonasza ujawnione (1:7-10)
- Karanie i wybawienie Jonasza (1:11-2:1; 2:10)
- Jego modlitwa dziękczynna (2:2-9)
- Jonah niechętnie wypełnia swoją misję (chs. 3-4)
- Odnowione zlecenie Jonasza i jego posłuszeństwo (3:1-4)
- Zagrożeni Niniwici zwracają się ze skruchą do Pana (3:5-9)
- Uznana skrucha Niniwitów (3:10-4:4)
- Wyzwolenie i napomnienie Jonasza (4:5-11)