Alai

Door Mark Sheskin

U bent zich er waarschijnlijk van bewust dat de ongelijkheid in de wereld groot is en dat de ongelijkheid steeds groter wordt. Maar het is onwaarschijnlijk dat u precies weet hoe ongelijk de zaken ervoor staan. Hier is een manier om het te visualiseren. Neem de rijkdom van de acht rijkste mensen op deze planeet en combineer die. Doe nu hetzelfde voor de armste 3,5 miljard. De twee bedragen zijn hetzelfde, 350 miljard pond. Juist: slechts acht mensen bezitten evenveel rijkdom als de helft van de wereldbevolking.

Dat is slechts een van de vele oogverblindende maatstaven van ongelijkheid. Bedenk dat in de VS bijna 85 procent van de rijkdom in handen is van slechts 20 procent van de bevolking, en dat de onderste 40 procent daarvan slechts 0,3 procent bezit. In 1960 verdiende een topman in de VS doorgaans 20 keer zoveel als een gemiddelde werknemer. Vandaag is dat meer als 354 keer.

De meeste mensen vinden deze cijfers schokkend, zelfs obsceen, en ongelijkheid is uitgegroeid tot een van ’s werelds meest ernstige problemen. Aan het begin van zijn tweede ambtstermijn noemde president Obama het “de bepalende uitdaging van onze tijd”; paus Franciscus heeft het omschreven als “de wortel van het sociale kwaad”. Ook het grote publiek hecht er veel belang aan. Toen het Pew Research Center de mensen in 44 landen vroeg of zij de kloof tussen arm en rijk een “groot probleem” vonden, zei een meerderheid in alle 44 dat het een groot probleem was. Een meerderheid in 28 landen zei dat het een “zeer groot” probleem was.

Het idee dat de ongelijkheid nu moet worden teruggedrongen spreekt bijna voor zich. Ik ben het daarmee eens – maar mijn opleiding als cognitief wetenschapper waarschuwt me dat we voorzichtig moeten zijn met de manier waarop we dat doen. Sommige gevechten voor gelijkheid, zoals tegen raciale vooroordelen, zijn moreel rechttoe rechtaan. Maar de strijd tegen economische ongelijkheid is niet zo eenvoudig.

Zo verrassend als het op het eerste gezicht lijkt, is sommige economische ongelijkheid eigenlijk moreel goed. Ik heb deze kwestie onlangs onderzocht in het tijdschrift Nature Human Behaviour met twee van mijn collega’s op Yale, Christina Starmans en Paul Bloom. We concludeerden dat een cruciale stap in de strijd tegen ongelijkheid bestaat uit het besef dat niet alles slecht is. Als we ongelijkheid willen verslaan, moeten we eerst onderscheid maken tussen het slechte en het goede soort.

Egalitair in de fout

De afkeer van economische ongelijkheid zou diep in de menselijke psychologie zitten. De eigenschap die we “afkeer van ongelijkheid” noemen, ontstaat al vroeg in de ontwikkeling en wordt in veel culturen aangetroffen, van stadsbewoners in de VS tot dorpelingen in Peru en Oeganda.

Laboratoriumstudies bevestigen dat afkeer van ongelijkheid een sterke motivator van gedrag is. Wanneer mensen bijvoorbeeld in experimenten wordt gevraagd geld te verdelen onder zichzelf en medeproevenden, hebben zij een duidelijke voorkeur voor gelijke verdeling. Dit verlangen naar gelijkheid is zo sterk dat mensen vaak kleinere maar meer gelijke beloningen verkiezen boven grotere maar meer ongelijke beloningen, en in andere gevallen verkiezen dat overtollige middelen worden weggegooid in plaats van ongelijk verdeeld.

Er is echter een paradox. In een ander onderzoek wordt iets heel anders gevonden. Wanneer mensen wordt gevraagd naar de ideale verdeling van rijkdom in hun land in plaats van onder een kleine groep individuen in het lab, zijn ze eigenlijk heel relaxed over ongelijkheid.

In een invloedrijke studie bijvoorbeeld vroegen onderzoekers een representatieve steekproef van 5500 Amerikanen naar hun ideale verdeling van rijkdom in de VS. Gemiddeld vond men dat de rijkste 20% 30% van de rijkdom zou moeten bezitten, en de onderste 20% slechts 10%. Wanneer zij gedwongen werden te kiezen tussen grote ongelijkheid en volledige gelijkheid, kozen de meesten voor het eerste.

De auteurs concludeerden dat de meeste Amerikanen meer gelijkheid wensen, maar niet in die mate dat zij in een volledig gelijke samenleving willen leven. Vergelijkbare resultaten zijn gevonden in veel andere landen, en bij mensen uit alle hoeken van het politieke spectrum.

Dit corpus van onderzoek werpt ernstige twijfels op over de afkeer van ongelijkheid. Mijn collega’s en ik beweren zelfs dat er geen bewijs is dat mensen daadwerkelijk last hebben van economische ongelijkheid.

Hoe kunnen deze ogenschijnlijk tegenstrijdige bevindingen met elkaar in overeenstemming worden gebracht? Is het ene fout en het andere goed? Nee. Wij denken dat ze allebei juist zijn. Ze kunnen worden verklaard door een afkeer, niet van ongelijkheid, maar van iets dat er vaak mee wordt verward: economische oneerlijkheid.

Gelijkheid en eerlijkheid lijken hetzelfde, maar zijn subtiel verschillend. Bij het beoordelen van werkstukken van studenten geven leraren bijvoorbeeld betere cijfers aan betere werkstukken. Evenzo, als jij en ik samen een bakkerij runnen waar jij vier dagen per week werkt en ik de andere drie, zou je verwachten dat je vier zevende van de winst krijgt. Een school die alle leerlingen hetzelfde cijfer geeft, ongeacht hun verdiensten, of een bakkerij waar u meer werkt dan ik maar hetzelfde betaald krijgt, zou gelijk zijn, maar niet eerlijk. Dit noemen we “oneerlijke gelijkheid”. Het tegenovergestelde hiervan, eerlijke ongelijkheid, lijkt de meeste mensen de betere optie. Wanneer eerlijkheid en gelijkheid botsen, verkiezen mensen eerlijke ongelijkheid boven oneerlijke gelijkheid.

Deze voorkeur kan de schijnbare paradox verklaren waarom mensen kiezen voor gelijke verdeling in het lab, maar voor ongelijke verdeling in de echte wereld. In de meeste laboratoriumexperimenten wordt geen onderscheid gemaakt tussen eerlijkheid en gelijkheid. Als je gewoon gevraagd wordt wat geld toe te wijzen aan jezelf en iemand anders zonder rekening te houden met verdienste – bijvoorbeeld wie het hardst gewerkt heeft – dan is een gelijke uitkomst ook de eerlijkste uitkomst. Jezelf het meeste geld geven en je gelijke minder voelt verkeerd, niet omdat het ongelijk is, maar omdat het oneerlijk is.

Enkele laboratoriumstudies houden hier wel rekening mee, en vinden dat onze afkeer van oneerlijkheid sterker is dan onze afkeer van ongelijkheid. Bijvoorbeeld, wanneer men vraagt om vijf gommen te verdelen onder twee jongens als beloning voor het opruimen van hun kamer, willen de meeste mensen – zelfs jonge kinderen – hen elk twee gommen geven en het overschot weggooien. Maar als ze te horen krijgen dat één jongen harder heeft gewerkt, geven ze hem graag de extra gum.

Dit intuïtieve gevoel van eerlijkheid kan veel schijnbare raadsels verklaren die een afkeer van ongelijkheid niet kan verklaren. Hoewel de huidige economische omstandigheden in rijke landen bijvoorbeeld leiden tot een voorkeur voor het verminderen van ongelijkheid, heeft in verschillende andere samenlevingen over de hele wereld en in de loop van de geschiedenis – de USSR bijvoorbeeld – bezorgdheid over eerlijkheid geleid tot woede over te veel gelijkheid. Mensen zijn over het algemeen ook blij met grote ongelijkheden die door nationale loterijen worden gecreëerd. Als iedereen weet dat de uitkomst willekeurig is, lijkt het volkomen eerlijk en redelijk dat de ene persoon miljoenen krijgt en de rest niets.

Er zijn veel redenen waarom we de voorkeur zouden kunnen geven aan een samenleving met een zekere welvaartsongelijkheid. Een ervan is de hoop dat we zelf een van de rijkere mensen worden. Een andere is dat het ijver en sociale mobiliteit bevordert.

Maar een belangrijkere motivator is het intuïtieve oordeel dat het inherent juist is dat waardevolle bijdragers een hogere beloning krijgen. Ik vind bijvoorbeeld dat een wetenschapper die een medicijn ontwikkelt dat vele levens redt, of een schrijver die een verhaal creëert waar miljoenen mensen van genieten, meer rijkdom zou moeten hebben dan ik. Zij hebben het verdiend.

Die intuïtie voor eerlijkheid zit diep ingebakken, en recente evolutionaire analyses hebben duidelijk gemaakt waar die vandaan komt. Neem eerst even de tijd om te beseffen hoe verschillend de prestaties van de mens zijn van die van andere soorten, van het organiseren van onze sociale interacties in democratieën tot het ontwikkelen van technologieën om mensen en robots de ruimte in te sturen. U kunt ook denken aan minder nobele “prestaties” zoals oorlogen of fabriekslandbouw. Welke eigenschappen van het menselijk brein stellen ons in staat om deze grootschalige resultaten te bereiken?

Samenwerken

Enige van gezond verstand getuigende antwoorden zijn ons vermogen tot taal of geavanceerd redeneren, maar deze zijn van weinig nut zonder een toewijding aan eerlijkheid.

Om te zien waarom eerlijkheid zo belangrijk is, stel je iemand voor die op een eiland is aangespoeld, zoals het personage van Tom Hanks in de film Cast Away. Hoe welbespraakt en slim deze ongelukkige persoon ook is, hij zal moeite hebben om te overleven. Alleen als we mensen in een groep zien samenwerken, onderscheiden we ons van andere soorten. Zoals historicus Yuval Noah Harari het formuleerde in zijn bestseller Sapiens: “Eén op één, zelfs tien op tien, lijken we beschamend veel op chimpansees. Significante verschillen beginnen pas te verschijnen wanneer we de drempel van 150 individuen overschrijden, en wanneer we 1.000-2.000 individuen bereiken, zijn de verschillen verbijsterend.”

Eerlijkheid is wat mensen in staat stelt om in grote groepen samen te werken. Zou u niet liever samenwerken met iemand die ten minste een eerlijk deel van de inspanning levert en ten hoogste een eerlijk deel van de beloning opstrijkt, dan met iemand die lui of hebzuchtig is? Anderen zullen ook liever met je omgaan als je een reputatie van eerlijkheid hebt. In de loop van onze evolutie hebben individuen die eerlijk samenwerkten beter gepresteerd dan degenen die dat niet deden, en zo heeft de evolutie onze moderne, morele hersenen voortgebracht, met hun focus op eerlijkheid.

Die eigenschap komt iedereen ten goede. Sterker nog, degenen die er het meest van profiteren, zijn soms degenen die er het minst van profiteren. Een concreet voorbeeld: stel dat we jager-verzamelaars zijn die 20.000 jaar geleden leefden, en dat vistochten het best door twee mensen worden gedaan. U bent een bekwaam visser. Elke dag moet je beslissen of je gaat vissen met een andere ervaren visser met wie je waarschijnlijk samen 16 vissen vangt, of met mij, een ongeschoolde visser met wie je waarschijnlijk maar 10 vissen vangt. Als iedereen gelijke verdelingen eist, zul je altijd die andere ervaren visser kiezen in plaats van mij. Maar in plaats van te verhongeren, zou ik kunnen pleiten voor eerlijkheid en voorstellen dat ik slechts twee vissen neem. U kunt dus met mij of met de derde persoon gaan en toch acht vissen overhouden.

Ondanks onze sterke evolutionaire motivatie voor eerlijkheid, handelen mensen vaak heel oneerlijk. Dat hoeft niet te verbazen: we hebben veel concurrerende motivaties die met elkaar verhandeld worden. Een daarvan is hebzucht.

Dus, als we meer eerlijkheid willen bereiken, is het belangrijk te weten hoe en waarom de motivatie ervoor toeneemt of afneemt. Vele studies hebben aangetoond dat dit van de context afhangt. Met name is de motivatie vrij hoog wanneer mensen weten dat zij worden geëvalueerd door anderen die kunnen kiezen of zij in de toekomst met hen willen omgaan. Evenzo leidt het verkeren in een omgeving waarin het gebruikelijk is met vreemden om te gaan – en waarin een van hen een potentiële partner is – tot hogere niveaus van eerlijk gedrag.

Zelfs kleine omgevingscues kunnen grote effecten hebben: in één studie speelden deelnemers een economisch besluitvormingsspel dat ofwel “het gemeenschapsspel” ofwel “het Wall Street-spel” werd genoemd. Hoewel de feitelijke inhoud voor iedereen identiek was, namen individuen in groepen die te horen kregen dat ze het gemeenschapsspel speelden, meer coöperatieve beslissingen en verwachtten ze dat de andere spelers hetzelfde zouden doen.

Dergelijk onderzoek naar hoe mensen denken over eerlijkheid heeft duidelijke vertakkingen voor omstreden sociale kwesties zoals de beloning van bestuurders, belastingen en welzijn. Eerlijke ongelijkheid lijkt een wenselijke, zelfs natuurlijke stand van zaken te zijn. Welk niveau moeten we nastreven?

“Als ongelijkheid een wenselijke toestand is, welk niveau moeten we dan nastreven?”

Als cognitiewetenschapper is het niet mijn taak om dergelijke oordelen te vellen, alleen om te wijzen op feiten die nuttig kunnen zijn voor mensen die dat wel doen. Maar ik ben ook iemand die wil dat de wereld een betere plaats wordt. Bij het bevorderen van de strijd tegen oneerlijke ongelijkheid vind ik het oude militaire traktaat De kunst van de oorlog nuttig. Daarin adviseert Sun Tzu dat: “Als je je vijanden kent en jezelf kent, zul je zelfs in honderd veldslagen niet in gevaar komen.”

Ik denk dat dit advies essentieel is: weten hoe we allemaal denken over eerlijkheid en gelijkheid, en waar deze oordelen vandaan komen, is van vitaal belang om oneerlijke ongelijkheid goed te kunnen bestrijden, en om anderen in de strijd te werven. Neem bijvoorbeeld het feit dat mensen in economisch ontwikkelde landen vaak ontsteld zijn over de lonen en arbeidsomstandigheden in ontwikkelingslanden, wat leidt tot oproepen om bepaalde producten te boycotten. Misschien is dit een verkeerde toepassing van ons gevoel voor rechtvaardigheid: om te bepalen wat in een bepaald gebied een rechtvaardig loon is, moet men dingen weten zoals de plaatselijke kosten en de alternatieve banen die beschikbaar zijn. Het zou jammer zijn als een verkeerde inschatting zou betekenen dat mensen in ontwikkelde landen waardevolle banen in ontwikkelingslanden zouden elimineren.

Dergelijke overwegingen zullen in de loop van de tijd nog belangrijker worden, naarmate de economische vooruitgang ons verder verwijdert van ons evolutionaire verleden. De beste jager of verzamelaar in een groep kan onmogelijk een miljoen keer productiever zijn dan gemiddeld, maar het is heel goed mogelijk dat mensen als Elon Musk of Oprah Winfrey meer dan een miljoen keer zoveel bijdragen aan de samenleving als ik. Moeten we hen evenredig belonen? Of moet er een maximum zijn dat een persoon kan hebben? Met andere woorden, wat zijn de grenzen van eerlijke ongelijkheid en oneerlijke gelijkheid?

Ook als onze economie in de toekomst een overvloed aan rijkdom kan produceren met machines in plaats van mensen die het meeste werk doen, wat zal dan de eerlijke manier zijn om de rijkdom die zij creëren te verdelen?

De strijd tegen ongelijkheid is zeer zeker een strijd die de moeite waard is. De verdeling van de rijkdom in landen als de VS is sterk scheefgetrokken ten opzichte van wat mensen als eerlijk, laat staan gelijkwaardig beschouwen. Om uit te vinden wat een eerlijke verdeling is, zullen we veel moeilijke morele en praktische vragen moeten beantwoorden, maar dit zal gemakkelijker worden naarmate we meer inzicht krijgen in de psychologie van hoe mensen gelijkheid en eerlijkheid beoordelen.

Er zijn ontstellende niveaus van ongelijkheid in de wereld, en men is het er algemeen over eens dat deze moeten worden verminderd. Maar we moeten streven naar eerlijke ongelijkheid, niet naar oneerlijke gelijkheid.

Dit artikel verscheen in print onder de kop “The inequality delusion”

Leader: “Ongelijkheid aanpakken betekent eerst het probleem begrijpen”

Meer over deze onderwerpen:

• politiek
• economie